ЭДЕР-КУЙ

(1)Куюмнуг час чоокшулап орган. (2)Өдек кыдыы бусталып, өлүгеннеп эгелээн. (3)Хүн караа чылып, шыксыг апар чыдарын Шораан бүгү мага-боду-биле эскерип турган. (4)Чылбай сырын чаакты суйбап, сактырга-ла, часты эккелдим деп сымыраныксаан чүве дег, кулакка сииледир эстегилээр. (5)Хар шылбыртыңнап чыткан. (6)Мындаа чаа-ла кырлап эртип турган хөртүктү базарга, хөлүрт дээш кире бээр.

(7)Карактыг болза хаяларда астынгылаан селеме дег доштарны-даа чаптаай. (8)Согур кижиге час колдуунда-ла куштарның үннери-биле билдинип турган. (9)Кежээлерде аал артында куш-даа эдер, үгү-даа чаш уруг өттүнгүлээр, ындазында арай чииртими сүргей.

(10)Частың дүнеки үннери коргунчуг, эртенги үннери тааланчыг болган. (11)Удавас хамнаарактар ырлажы бээр, ынчан ылап чүрек таалаар.

(12)Хүн кызыл, от кызыл, ону авамдан дыңнаан мен. (13)Элдептиин аа, кызыл өң чылыг, агы шала соок?..

(14)Хаялар сарыг, көк өкпең… (15)Мен оларның чүгле чаңгызын дыңнаар мен. (16)Чаңгы база янзы-бүрү: өткүт, чидиг, чоон…

(17)Чер кара. (18)Кара дээрге оожум, дүн база оожум. (19)А меңээ кандыг-даа өң чок. (20)Мээң мурнумда бүгү-ле чүве муңгаш. (21)Чүгле үннерни дамчыштыр азы суйбап тургаш, бодумну долгандыр турар чүвелерни дөзевилеп билир мен: борбак, шөйбек, бедик, кырлаң, бизең, чиңге…

(22)Хаялар бедик-бедик, сүвүр-сүвүр, кадыг, соок, кыры хоюг. (23)Ындыг болгаш олар үннү дозуп, чаңгыландырып турар ирги бе? (24)Кара кайгамчык аа! (25)А-а-у-у! (26)Мээң кыйгымны дуу бир хая өттүнүптү, ооң дужунда хая база. (27)Че, ам шупту ууңайнчып туруп бердилер. (28)Дыка-ла тенек хейлер аа бо! (29)Шораан хая кырынга хүнге дөгеленип, бодунуң бодалдары-биле шак ынчаар чугаалажып орда, ону Сандак ирей кыйгырыпкан:

(30)– Бээр кел, оглум! (31)Буура кырында кара булуттар диргелип тур, удавас хадыыр боор. (32)Эдер-Куйнуң хөөмейин барып дыңнаар бис бе?

(33)– Оой экис! (34)Ынчаалы харын, кырган-ачай. (35)Ам чаа чаңгы дугайында бодап олурдум. (36)Часкы хаттар үрүп кээрге, Эдер-Куйну хөөмейлеп эгелээр дээр-ле болгай. (37)Тоолзуг куйнуң ырын дыңнавайн, бо өртемчейге канчап дириг чоруур!

(38)– Дириг чораан назынында диңмиттиг-ле чорбас бе деп ырлажыр ышкажык, эр хей! (39)Чечен менде, чечек черде дээр эрниң бирээзи сен-не-дир сен, Шораан. (40)Че-ве!

(41)– Че-ве!

(42)Бичии кижиниң буянын болгаш улуг кижиниң мергенин үлежип өңнүктешкен, бирээзи көрбээни чок ак баштыг, бирээзи дыдыраш кара баштыг ийи кижи Шөгүрнү өрү четтинчип алган үнүп бар чорааннар.

(43)– Эдер-Куйнуң чиге дужунда ийде үнүп келдивис. (44)Бедик деп чүвени билип тур сен бе, оглум?

(45)– Билбес боор бе, кадыры кежээ-ле даг-дыр! (46)Чүрек сииңейнип тур. (47)Моон чуглуп бадар болза, октаан даш дег, ийни куду дукпуртуланып бадар-ла боор деп коргуп тур мен – дээш, Шораан каттырган.

(48)Сандак ирей база каттырыпкан.

(49)– Артывыста хаялар база каттыржып тур! (50)А-у-у!

(51)– А-у-у! У-у-г!

(52)– Чаңгының онзазын аа, кырган-ачай!

(53)– Шыята, хат сыыгайнып келди. (54)Ам-на дыңнаалап көрем.

(54)– Сүлде бо! (55)Дужувуста мургу-даа ышкаш чүве түүлей-дир! (56)Чоорту бүүңейнип эгеледи. (57)Адыр, адыр, ам-на!

(58)– Сыгыр! (59)Сыгыр! (60)Хат күштелзин!

(61)– С-с-и-и! (62)С-с-и-ү-ү!

(63)– Күүс-күүс! (64)Хат күштелип олур! (65)Ам-на дыңна!

(66)– Авайы-ым, ам-на хөөмейлеп эгеледи!

(67)– Бв-ү-ү! Ү-ү-х-ү-ү!..

(68)– Авыра! Ылап-ла хөөмей!

(69)– Ол кандаай куюл, кырган-ачай? (70)Дириг кижи ышкаш хөктүүн аа?!

(71)– Ол хаяны өттүр арга чарыында бир аастааш куй бар. (72)Өскээр чугаалаарга, хаяның ортузун өттүр ээргииштелип, бир талазынче үне берген куй-дур ийин. (73)Хат ооң ээргииштелип үнген хоолайынга чаңгылангаш, «хөөмейлеп» турары ол-дур. (74)Кым билир, бурун шагда бистиң өгбелеривис бо куйну-даа магадап чорааш, ону өттүнүп хөөмейлей берген чадавас. (75)Үнү чок хаязы безин ырлап турар кайгамчык чер-дир ийин.

(Ч. Куулар)

А1-А6 онаалгаларны сөзүглелдиң утказынга даянып, харыылаар. Онаалга бүрүзүнде 3 харыының иштинден чаңгыс шынын төгериктеп демдеглээр.

А1. Частың дүжүп келгенин Шораан канчап билип ап турганыл?

1) Согур кижиге час колдуунда-ла куштарның үннери-биле билдинип турган.

2) Кежээлерде аал артында куш-даа эдер, үгү-даа чаш уруг өттүнгүлээр, ындазында арай чииртими сүргей.

3) А меңээ кандыг-даа өң чок.

А2. Шораанның эскериичел дыңнаан чүүлүн утпазын кайы домактан көрүп болурул?

1) Хаялар сарыг, көк өкпең…

2) Удавас хамнаарактар ырлажы бээр, ынчан ылап чүрек таалаар.

3) Хүн кызыл, от кызыл, ону авамдан дыңнаан мен. Элдептиин аа, кызыл өң чылыг, агы шала соок?..

А3. (Хүн) «карааның» деп сөс сөзүглелде кайы уткада ажыглаттынганыл?

1) көжүрген

2) дорт

3) доора.

А4. 69 дугаар домакта кайы сөстүң үннери үжүктеринден хөйүл тодарадыңар.

1) хөктүүн;

2) куюл;

3) кырган-ачай.

А5. Куйнуң «хөөмейлеп» турарын Шораанның кайгап элдепсингенин илереткен домактарның дугаарын айтыр.

1) 65, 66;

2) 67, 68;

3) 69, 70.

А6. 36-гы домакта Эдер-Куйнуң «хөөмейин» кандыг арганың дузазы-биле тодарадыр көргүскенил: Часкы хаттар үрүп кээрге, Эдер-Куйну хөөмейлеп эгелээр дээр-ле болгай.

1) эпитет;

2) деңнелге;

3) диригжидилге.

Номчаан сөзүглелге даянып, В1 - В14 онаалгаларны күүседир. Харыыларны сөстер болгаш саннар-биле демдеглээр.

В1. Час деп сөстүң омонимин тыпкаш, утказын тайылбырлап бижиңер.
В2. 49-ку домакта көжүрген уткада ажыглаттынган сөстү тыпкаш, утказын тайылбырлаңар.
В3. 71-ги домакта өк-биле адаар ажык үннерлиг сөстерни тып бижиңер.
В4. Сөзүглел кайы стильде бижиттингенил, тодараткаш, бадыткаңар.
В5. 42 дугаар домакта «Сөстүң дөзү дүлей үннүң үжүүнге төнген турда, ол-ла үннүң үжүүнден эгелээн кожумак немежирге, ук үннүң үжүүн дакпырлап бижиир» деп дүрүмге дүгжүп турар сөстерни ушта бижиңер.
В6. Дугаарлап каан бижик демдектериниң иштинден деңнелгелиг бөлүглелди аңгылап турар биче сектерниң дугаарын айтыңар.

Чылбай сырын чаакты суйбап,(1) сактырга-ла,(2) часты эккелдим деп сымыраныксаан чүве дег,(3) кулакка сииледир эстегилээр.
В7. 32, 34, 36 дугаар домактардан адалга-биле нарынчыттынган домакты тодарадыңар.
В8. 27-29 дугаар домактарның иштинден чагырышкан нарын домакты айтыңар.
В9. Домактан башкарылга холбаалыг сөс каттыжыышкыннарын ушта бижиңер.

Шораан хая кырынга хүнге дөгеленип, бодунуң бодалдары-биле шак ынчаар чугаалажып орда, ону Сандак ирей кыйгырыпкан.
В10. Домакта демдек аттары кандыг кежигүннер бооп чоруурул, айтыңар.

Хаялар бедик-бедик, сүвүр-сүвүр, кадыг, соок, кыры хоюг.
В11. 8 дугаар домакта биле деп сөс кандыг чугаа кезээ бооп чоруурул?
В12. 14-16 дугаарлыг домактардан чаңгыс аймак кежигүннерниң түңнекчи сөзү кирген домакты айтыңар.
В13. 20-23-кү домактарда деепричастиелиг бөлүглелдер-биле нарынчыттынган домактарны тодарадыр.
В14. 2-4 домактардан делгереңгей бөдүүн домакты дугаарын айтыңар.

3-кү кезек

2-ги кезекте бердинген сөзүглелге даянып, аңгы саазынга дараазында онаалгаларның бирээзин күүседир: С2.1 азы С2.2. Чогаадыгны бижиирде, С2.1 азы С2.2. дугаарын айтып каар.

С2.1. «Частың дүшкени…» деп Шораанның өмүнээзинден угаап-бодаар кыска чогаадыгдан бижиңер. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаар ийи-үш чижектен сөзүглелден киирип, 50-ден эвээш эвес сөстүг чогаадыгны бижиңер. Ону билдингир болгаш арыг кылдыр бижиңер.

С2.2. Үстүнде бердинген сөзүглелде диалогтарның ужур-дузазын канчаар билип турарыңарны тайылбырлавышаан, угаап-бодаар чогаадыгдан бижиңер. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаары-биле сөзүглелден ийи-үш чижектен киирип, херек домактарның дугаарын айтып азы бодун чогаадыгның сөзүглелинче киириңер.

Чогаадыг 50-ден эвээш эвес сөстерден тургустунган болур. Ону арыг болгаш билдингир кылдыр бижиңер.

3-КҮ ВАРИАНТ
1-ги кезек

Сөзүглелди дыңнааш, С1 онаалганы аңгы саазынга күүседир. Баштай онаалганың дугаарын бижээш, оон кыска эдертигни бижиир.

ШУУГАЙДА ҮЖҮКТЕР

Даартазында даң чырыыры билек, өртегни чешкеш, хемни куду салдап бадыпканнар. Ындыг кайгамчыктыг хүннү Кызыл-Бөрттүг көрүп чорбаан. Дээр кааң, хат чок. Агаар үргүлчү сериин болгаш шык. Хемниң кыры хүн удур кылаңайндыр ойнап тура хүнзээн.

Эрик дургаар ногаан эзимнер, харлыг баштыг тайгалар, куш саңныг кадыр чалымнар. Көк ортулуктар бо-ла таваржыр.

Хире-хире болгаш, ээр черлерге чокпак салдыг узун ашак дыңналдыр командылап каап чораан. Эрлер салды болза мурнунда, бир болза соонда эшкиишке турупкаш, чаңгыс кижи дег, бир дем-биле эшкеш туруптар. Дорт болгаш турум черлерге сал бодунуң хөлү-биле бадып чыдар.

Аъттарны сал кырында бичии кажаа иштинде баглагылап каан. Салчылар боттары орта-ла одагланып, чемненип чораан. Сал кырында бедик кажаа кылгаш, аъш-чемни, идик-хепти ында салып каан.

Турум болгаш делгем черлерге одагга сугжулар бо-ла бөлдүнчүп кээр турган. Ында үс-биле чаап каан шуугай бар. Ону хүлге борай шапкаш, кактап каапкаш, орта үжүктер бижип турганнар. Өскелери адап бээрге, бирээзи бижиир. Оон кээп маргыжар. Чадажып кааш, орус сугжуга баар. Оозу үзе шиитпирлеп бээрге, ам арай боорда соксаар. Ол ашак шагда орус чуртунга эмчиге бичии өөренген кижи бооп тур. Ынчангаш литан алфавитти шору билир.

– Мында чүү деп бижээн-дир? – дээш, шуугайда шорбажылап каан ийи кезек шыйыгны Кызыл-Бөрттүгге номчутканнар. Ооң угаанынга кирер дээр ужур чок, ырма сынчыг херек болган.

– Кызыл-Бөрттүг дээн-дир – дээш, эрлер са-ла каттырыптарлар.

Үжүк-бижик билбес кончуумну кылдыр бодап, Кызыл-Бөрттүг оларже адааргап көрүп турган.

– Тываның чаа бижиин өөренип чор бис. Нам, чазак бижик билбес чоруктуң когун үзе узуткаар дээн-дир. Сен база өөрен – дишкеш, «а» деп үжүктүң улуг-бичезин канчаар бижиирин айтып-айтып бергеннер. – Баштайгы онаалга ол эвеспе. Кежээ шылгаар бис. Эки кыс, дүгээ баарыңга сургуулуң база моон эгелээр – дээннер.

Кызыл-Бөрттүгнүң сагыжындан хүлдүг шуугай ыравастаан. Чай кадында-ла ында баар. Оон база бир арга тып алган. Одагдан хөмүр ап алгаш, чудуктарда кайда-ла балды-биле чона шаап каан чер бар болдур, аңаа «а»-ны бижип-ле чораан. Ындыг янзы-биле Кызыл-Бөрттүг шылгалданы дүъште-ле тудуп каапкан. Сугжулар ону аажок мактааш, кежээге дээр база бир үжүк берип кааннар. Бичии оол ындыг чедиишкинге кедергей сорук кирген.

(К.Кудажы)

2-ги кезек

Сөзүглелди номчааш, А1 – А6 онаалгаларны күүсет.

ТӨӨГҮ ЧУГАА

(1)Орлан-оол кокпа деп сөстү директордан база дыңнааш, кырган-ачазын сактып келген. (2)Ол база амыдырал дугайын чугаалап ора, озалдыг кокпалардан оваарнып чоруурун чагаан болгай. (3)Ийи кижиниң сөзү ам дүгжү берген. (4)Ийет, эки кокпалар амыдыралда хөй болбайн канчаар. (5)Оларны таварып торлуш чокка базып эртерин утпас херек.

(6)Музей чөвүлелиниң даргазы чаа хүлээлгезин сактып кээрге, кырган-ачазының оттук дугайында төөгү чугаазы Орлан-оолдуң сагыжынга чайгаар-ла чуруттунуп келген.

(7)Шаг шаанда болаага хөй ажы-төлдүг бир аңчы кижи чурттап чораан. (8)Чаңгыс инектиг, каш өшкүлүг чүвең иргин. (9)Хайлыг, ол шагда күштүг сооктан, улуг хардан мал-маган шыдашпас чут деп чүве турган. (10)Шала часкаар чаңгыс инээ арып баксыраан, көдүрүп тургузар апарган. (11)Хар агып, оът ашталып-даа келзе, чөлдүр инек өеэдип өлүп калган. (12)Өшкүлер ажырбаан. (13)Оларның сүдү-биле өг-бүле ишти шай өлертип ижип, өзүн эдип чурттап органнар.

(14)Ол шагда карачал кижи каш бергени чылдың-на көрүп чораан. (15)Чок болза кааң-халыындан качыгдаар – тараа-быдаа үнмейн баар, чок болза хамчык-думаа эргип келир – өлүм-чидимге таваржыр. (16)Безин чадаарда ол чылын боо октаар коргулчун тывылбайн барган. (17)Ол-бо суранып, идии оюлгуже кылаштап чорааш, бир аңчыдан ийи борбак ок чээп алган. (18)«Оран-таңдым хайырлаар ыйнаан, оглу-кызымны ам-на тоттуруп көрейн» кылдыр бодап, аңчы Чуңмалыг бажынче кылаштап үнген.

(19)Элээн-не хайдынып келген. (20)Чуңмаларның өскени аажок, көскүлеңи кончуг болган. (21)Ыракта туружу эпчок аңны атпайн чораан. (22)Бир бизең хаядан харай бээрге, өөр чуңма көшке ужунда оъттап турган. (23)Боо тавы чер. (24)Боос аң адып болбас, ынчангаш арай коңчакта карала тени шыгаап-шыгаап, чык-ла кылган. (25)Ок ылап-ла дегген. (26)Аң кыстылаш кылынгаш, кырлаң ындынче өөрүнүң соо-биле пат боорда ашкан. (27)Сүрбүшаан кээрге, чуңмалар черниң бертин теп, часкам чалым арнында илиг-ле хире тиг кырлап шуужуп эрткен бооп-тур. (28)Аңчы көскү чер дилеп, мурнунда думчук хаядан харай берген. (29)Карак-ла бо, балыг те чалым арнында эңмекте дөрде ширтек четпес оргулаашта чыдыпкан, өскелери шуужуп эрте берген болган. (30)Аң өлген дээрзи билдине берген. (31)Аңчы кайы-даа чүктен аңны чедип алыр орук тыппаан. (32) …Таакпылап, көрүп орарга, чалымның кыры-биле аңның аразы чоок, аргамчы дурту хире болган. (33)Элээн-не магадылап көрген, мүн-не уг бар хире. (34)Эки аргамчы херек. (35)Чаяап каан дег, таптыг-ла дүжүм эриинде аргамчы ужу быжыглапкы дег инек-даш бар. (36)Ам канчаар, дыка баш ыжып олурбайн, эки быжыр бодап алгаш, чаныпкан. (37)Чаңгыс аргамчызының ортузунда хоомай черни үзе кескеш, катап ыяк көктеп алган.

(38)…Оон өөнүң бир кожалаңын чежип дүргеш, аргамчызы-биле кожа шарып, боозун чүктээш, кылаштап-ла үнген.

(39)Аңчы чалым кырындан харап келген. (40)Чүгле эдек эстээр, чүрек сиилээр. (41)Эр кижи соругдаанын чедип албаска, соңгу назыда дөңгүр көк буга бооп хуулар чүве дээн деп байгы бодун холга ап, дидимненип кирипкен. (42)Кожалаңы-биле инек-дашты чуларлап алган. (43)Оон аргамчыны кожалаңныг дашка быжыглапкан. (44)Боозун хаяга чөлеп кааш, өрү-куду тейлеп, чалбарааш, баг дамчып бадыпкан. (45)Олчазы кончуг улуг те болган. (46)Олчаан чууп бадырыптар дээрге, улуг мыйызы бир черге ызырны бээр хире. (47)Аңның мыйыстыг бажын адыргаш, хаяны куду кайызын-даа чалап бадырыпкан. (48)Дискек кырынга олура дүжүп, чаңгыс даңза таакпы тырткан. (49)Черле мөгүдевезин кыскан. (50)Үр олурар болза, бо чалым эңмээнден үнүп шыдавас хире сагындырган. (51)Туттунуп үнүп-ле каан. (52)Хамык күш кайыын келгенин билбейн барган. (53)Көрүп кээрге, хаяны орту эрттир үнүп орган. (54)Дер чүгле шаалаар. (55)Дүжүм кырынга үнүп келгеш, ам коргуп, холу-буду сириңейнип, кезек када шаг чок чыткан-даа. (56)Чоорту секпереп келгеш, таакпылаар дээн, карак-ла бо, оттук хая эңмээнде аттынып калган бооп тур. (57)Халактап, туттунуп үнүп, дүжүп турган бааның ужун көре берзе-ле, кожалаңның бир каъды үстүп калган болган. (58)Катап ынаар канчап углаар боор, өрү тейлеп, аңын союп, бузуп алгаш, чаныпкан дижир.

(К. Чамыяң)

А1-А6 онаалгаларны сөзүглелдиң утказынга даянып, харыылаар. Онаалга бүрүзүнде 3 харыының иштинден чаңгыс шынын төгериктеп демдеглээр.

А1. Кайы үлегер домак сөзүглелдиң утказынга дүгжүп турарыл?

1) Күзээнин чедер, сураанын тывар.

2) Чалгааның мурунда кочу, кежээниң мурнунда хүндү.

3) Сагыш улуг чорбас, шаан бодап чоруур.

А2. Сөзүглелдиң кол маадыры ядыы араттың оран-таңдызынга бүзүрелин кайы домактан көрүп болурул?

1) Ол-бо суранып, идии оюлгуже кылаштап чорааш, бир аңчыдан ийи борбак ок чээп алган.

2) «Оран-таңдым хайырлаар ыйнаан, оглу-кызымны ам-на тоттуруп көрейн» кылдыр бодап, аңчы Чуңмалыг бажынче кылаштап үнген.

3) …Таакпылап, көрүп орарга, чалымның кыры-биле аңның аразы чоок, аргамчы дурту хире болган.

А3. Кокпа деп сөс сөзүглелде кайы уткада ажыглаттынганыл?

1) хөй

2) дорт

3) доора.

А4. 53 дугаар домакта кайы сөстүң үжүктери үннеринден хөйүл тодарадыңар.

1) хаяны;

2) эрттир;

3) кээрге.

А5. Эр кижи соругдаанын четпеске багай болур дээрзин илереткен домактарның дугаарын айтыңар.

1) 39;

2) 40;

3) 41.
А6. 52-ги домакта үнү биле үжүүнүң саны дүүшпес сөстерни айтыр: Хамык күш кайыын келгенин билбейн барган.

1) хамык;

2) кайыын;

3) билбейн.

Номчаан сөзүглелге даянып, В1 - В14 онаалгаларны күүседир. Харыыларны сөстер болгаш саннар-биле демдеглээр.

В1. 21-ги домакта сингармонизм дүрүмүнге чагыртпайн турар сөстү тодарадыр: Ыракта туружу эпчок аңны атпайн чораан.
В2. Кокпа деп сөстүң синонимин тывар.
В3. 11-ги домакта өк-биле адаар ажык үннерлиг сөстерни тып бижиңер.
В4. 9-11 дугаар домактарда адаарының падежинде чаңгыстың санында хамаарылга хевиринде чүве ады кирген домакты тодарадыңар.
В5. 13 дугаар домакта дефистеп бижиир эдеринчилиг сөстү ушта бижиңер: Оларның сүдү-биле өг-бүле ишти шай өлертип ижип, өзүн эдип чурттап органнар.
В6. Сөс кандыг арга-биле тургустунганын тодарадыңар: эпчок.
В7. Бижик демдектерин чүге салганын айтыңар:

Боозун хаяга чөлеп кааш, өрү-куду тейлеп, чалбарааш, баг дамчып бадыпкан.
В8. Сөс каттыжыышкыннарының холбаазын тодарадыңар: чалымның кыры, аңның аразы
В9. 55-57 домактарда киирилделиг чижекти айтыңар.
В10. Домакта дорт немелделерни айтыңар:

Орлан-оол кокпа деп сөстү директордан база дыңнааш, кырган-ачазын сактып келген.
В11. 39-41 домактарда чагырышпаан нарын домакты тывыңар
В12. Домактың грамматиктиг ооргазын ушта бижиңер: Аңчы чалым кырындан харап келген.
В13. 53-55 домактарда деепричастиелиг бөлүглел-биле нарынчыттынган домакты айтыңар
В14. 26-28-ки домактарда чагырышкан нарын домакты айтыңар.

3-кү кезек

2-ги кезекте бердинген сөзүглелге даянып, аңгы саазынга дараазында онаалгаларның бирээзин күүседир: С2.1 азы С2.2. Чогаадыгны бижиирде, С2.1 азы С2.2. дугаарын айтып каар.

С2.1. «Күзээнин чедер…» деп угаап-бодаар кыска чогаадыгдан бижиңер. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаар ийи-үш чижектен сөзүглелден киирип, 50-ден эвээш эвес сөстүг чогаадыгны бижиңер. Ону билдингир болгаш арыг кылдыр бижиңер.

С2.2. Бердинген сөзүглелде чаңгыс аймак кежигүннерниң ужур-дузазын канчаар билип турарыңарны тайылбырлавышаан, угаап-бодаар чогаадыгдан бижиңер. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаары-биле сөзүглелден ийи-үш чижектен киирип, херек домактарның дугаарын айтып азы бодун чогаадыгның сөзүглелинче киириңер.

Чогаадыг 50-ден эвээш эвес сөстерден тургустунган болур. Ону арыг болгаш билдингир кылдыр бижиңер.

4-КҮ ВАРИАНТ
1-ги кезек

Сөзүглелди дыңнааш, С1 онаалганы аңгы саазынга күүседир. Баштай онаалганың дугаарын бижээш, оон кыска эдертигни бижиир.

УРЯНХАЙЛАР ДУГАЙЫНДА ТӨӨГҮ ЧУГАА
Алдарлыг полководчу Сүбедей-Маадырның оглу Урянктай бодунуң аймаандан тургустунган шериин эрес, дидим, чаныш-сыныш чок маадырлар кылдыр башкарып чораан.

Шаап халдаашкын үезинде Урянктайның шерии бурунгу түрк шеригниң халдаашкынче кирерде баштыңчызының адын адап шаап кирер чаңчыл езулалын эдерип, баштыңчызының адын тук кылдыр киискиди адавышаан, шаап кирер турганнар. Улуг шуурган дег шаап халдаан азияттар: «Урянх! Ку-уг!» дижип алгырышпышаан, ужуктуруп, оруунга таварышкан бүгү-ле чүвени чаза таварып эртип чораан. Урянктайның шерииниң ол «Урянх!» деп кыйгызын өске-даа чурттарның шериглери халдаашкын үезинде ажыглап, сөөлзүредир «Ура-а!» деп хей-аът киирикчизи сөс халдаашкынче кирген шеригниң күчүлүг кыйгызы апарган.

Урянктай угаанныг, эрес, дидим шериг баштыңчызы адазы Сүбедейниң адын сыкпайн дайылдажып, боду эрес, дидим полководчу апарган.

Урянктай тулчуушкунче кирер бетинде, удурланыкчызының туружун, мөөң күжүн баш удур тодарадып келир доскуулдар чорудар турган. Ол доскуулдарга эң-не эрес кашпагай, аваангыр, тудунгур, көскү карактыг, дыыжы кулактыг кижилерни шилип алыр турган. Оларны аваангырлар дээр. Ол эрес, кашпагай кижилер тулчуушкун үезинде эң мурнунга чоруп, бодунуң шериглеринге орук ажыдып бээр турганнар. Сөөлзүредир өске-даа чурттарның шериглериниң дайынчы тактиказында хамык байдалды тодарадып, шавар халдаашкын үезинде мурнай хап кирер аваангыр кашпагай отрядын «авангард» деп адай берген. Ол сөс ам делегей дылында ажыглаттынып, мурнуку одуруг дээн утканы илередип турар.

Ынчалдыр Урянктайның шерии «Ураа!» деп хей-аът киирер кыйгыны, «авангард» деп сөстү делегейге шаңнаан чүве-дир.

Дайынчы походтарга үргүлчү киржип, тиилелгелерни чедип ап чораан Урянктайның шериглери төрээн черинче ээп келгеш, төрел аймактарның аразынга чурттай бергеннер. Оларның ол аймаан урянхайлар дээр апарган чүве-дир.

(Е. Танова)

2-ги кезек

Сөзүглелди номчааш, А1 – А6 онаалгаларны күүсет.

<предыдущая страница | следующая страница>