1. Жалпы экономикалық ғылымдар, оларға экономикалық тарих, экономикалық ілімдер тарих және басқа да ғылымдар кіреді.

2. Қолданбалы экономикалық ғылымдар, оның өзі екіге бөлінеді: а) функционалдық экономикалық ғылымдар: қаржы, несие, банк ісі, маркетинг, бухгалтерлік есеп және т.б., ә) салалық экономикалық ғылымдар: ауыл шаруашылығы, денсаулық сақтау, сауда, өнеркәсіп, т.б.

3. Біріктірілген экономикалық ғылымдар, оларға экономикалық география, экономикалық құқық, экономикалық информатика, математикалық экономика және басқалары жатады.

Экономикалық теорияның атқаратын қызметтері:

1. Танымдық қызметі – экономикалық заңдарды, құбылыстарды зерттеу және түсіндіру.

2. Практикалық қызметі – іс жүзінде зерттелген объектілерді қолданып экономикалық саясаттың негізін жасау.

3. Болжамдық қызметі – экономикалық дамудың жалпы ғылыми болжамын жасау.

4. Дүниетанымдық қызметі – ғылыми тұрғыда қоғам өміріне қажетті экономикалық көзқарастар жүйесін құру.

5. Әдіснамалық қызметі – барлық экономикалық ғылымдар үшін теориялық және әдіснамалық негіз жасау.

6. Сыншыл қызметі - әртүрлі экономикалық теориялардың артықшылықтары мен кемшіліктерін ашып көрсету.
Әдебиеттер тізімі

1. 
   С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық теория. Оқу құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. – Астана: 2002. - 464 б.
   
2. 
   Жалпы экономикалық теория. Оқулық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. /Жалпы редакциясын басқарған Ө.Қ. Шеденов – Ақтөбе, «А-Полиграфия», 2004 – 455 бет.
   
3. 
   Я. Әубәкіров, К. Нәрібаев, М. Есқалиев, Е. Жатқанбаев, т.б. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Алматы, «Санат», 1998. – 479 бет.
   
4. 
   Ғабит Ж.Х. Экономикалық теория: оқу-әдістемелік кешен. – Астана: 2006., 248 б.
   
5. 
   Нарматов С.Р., Нарматова А.С. Экономикалық теория. Лекциялар курсы. (Оқу құралы). – Алматы: «Эверо», 2009. – 516 бет.
   
6. 
   Курс экономической теории: учебник – 5-е исправленное, дополненное и переработанное издание/ Под общ. ред. Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. – Киров: «АСА», 2006 – 832 с.
   
7. 
   Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория: Учебник для вузов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Норма, 2005. – 672 .
   
8. 
   Крымова В. Экономикалық теория: Кестелі оқу құралы. Алматы: Аркаим, 2009. – 196 б.
   
9. 
   Женсхан Д.Ж. Экономикалық теория. Экономикалық емес мамандықтарға арналған қысқаша курс. Астана: Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ., 2008. – 147 б.
   
10. 
    Шеденов Ө.Қ. Экономикалық ілімдер тарихы: оқулық. - Ақтөбе: А - Полиграфия, 2006. – 316 б.
    
11. 
    ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты», 2012 ж. 28 қаңтар.
    
12. 
    ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз», 2011 ж. 28 қаңтар.
    
13. 
    ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкін-діктері», 2010 ж. 30 қаңтар.
    
14. 
    ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға». 2009 ж. 7 наурыз.
    
15. 
    Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан - 2030: «Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы», Алматы – 1998 ж.
    

Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   «Экономия», «саяси экономия», «экономикс», «экономикалық теория» ұғымдарының айрмашылықтарын көрсетіңіз?
   
2. 
   Экономикалық теорияның зерттеу пәні не болып табылады?
   
3. 
   Экономикалық теорияның зерттеу объектісі мен субъектісі болып не табылады?
   
4. 
   Экономикалық теорияның зерттеу әдістеріне не жатады?
   
5. 
   Позитивті және нормативті экономикалық талдауға анықтама беріңіз?
   
6. 
   Экономикалық заңдар мен экономикалық категорияларға сипаттама беріңіз?
   
7. 
   Экономикалық теорияның экономикалық ғылымдар жүйесіндегі орны қандай?
   
8. 
   Экономикалық теорияның атқаратын қызметтері қандай?
   
9. 
   Экономикалық теорияның ғылым болып қалыптасуындағы экономикалық мектептердің рөлі қандай?
   
10. 
    Экономикалық теорияның қалыптасуы мен тарихи даму кезеңдері қандай?
    

Студенттің өзіндік жұмыстары

1. 
   Тақырып бойынша экономикалық сөздік жасау (глоссарий).
   
2. 
   Тақырып бойынша логикалық схемалар құрастыру.
   
3. 
   Мына сұрақтарға жауап беріңіз (конспект):
   

1) Экономикалық теориядағы адам мәселесі.

2) Экономика ғылымы бойынша Нобель сыйлығы және оның лауреаттары.

4. 
   Тест тапсырмалары:
   

1. Экономикалық теориядағы бірінші мектеп:

А) Классикалық саяси экономия. В) Меркантилизм. С) Физиократизм. D) Маржинализм.

Е) Марксизм.

2. Экономикалық теория нені зерттейді?

А) Адамның табиғатқа, затқа қатынасын.

В) Адамның қоғамға қатынасын.

С) Өндіргіш күштерге қатынасын.

D) Қоғамдық өндірістегі адамдар арасындағы қатынастарды.

Е) Адамдардың қарым-қатынастарын.

3. Институционализм бағытының негізгі өкілдері кімдер?

А) Дж. Кейнс, Р. Харрод. В) А. Маршалл, Л. Вальрас, А. Пигу.

С) У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо. D) Т. Веблен, У. Митчел, Д. Гэлбрейт. Е) К. Менгер, У. Джевонс.

4. Экономикалық теориядағы талдау әдісі – бұл:

А) Біртұтас құбылыстарды жекеленген құрамдас бөліктерге бөліп, олардың әрбіреуін зерттейтін тану әдісі. В) Құбылыстың жекелеген бөліктерін біртұтас біріктіруге негізделген тану әдісі. С) Белгілі құбылыстың қасиеттерін белгісіз құбылыстарға ауыстыруды көрсететін тану әдісі. D) Моделдерді зерттеу негізінде қалыптасқан ғылыми қорытындылар мен шешімдер. Е) Зерттеу объектісінде бастыны белгілеуде және мәнсіз кездейсоқ, өткінші, жекелеген құбылыстардан тазартып, олардағы берік, тұрақты, типтік қасиеттерді тауып, зерттеу әдісі.

5. Төмендегі аталған мектептердің қайсысы ең алғаш рет өндіріс процесін талдауды өзінің пәні ретінде қарастырды?

A) Меркантилизм. B) Физиократтар. C) Классикалық саяси экономия.

D) Марксизм. E) Маржинализм.

6. Экономикалық заңдар деген не?

A) Өндірістік қатынастарының тұрақты ішкі байланыстары.

B) Экономика туралы үстіртін ұғым.

C) Экономикалық құбылыстың мән-мазмұнын анықтайтын ғылыми ұғым.

D) Экономикалық қатынастар мен іс-әрекеттерді реттейтін қылмыстық және азаматтық заңдар жүйесі. E) Себеп-салдарлық байланыстар.

7. «Физиократия» түсінігі нені білдіреді?

А) Табиғат билігін. В) Сыртқы сауданы. С) Индустриализмді.

D) Сауда еркіндігін. Е) Экономикалық талдауды.

8. Төмендегі мектептердің қайсысы сыртқы сауда және елге ақша

жинаумен байланысты қызметтерді экономикалық теорияның пәні деп есептеді:

A) Меркантилизм. B) Физиократтар. C) Классикалық саяси экономия.

D) Марксизм. E) Маржинализм.

9. Дж.М. Кейнстің «Жұмыспен қамту, процент және ақшаның жалпы теориясы» атты еңбегі қай жылы жарыққа шықты?

A) 1956 жылы. B) 1938 жылы. C) 1941 жылы. D) 1936 жылы. E) 1969 жылы.

10. Экономикалық құбылыстар арасындағы тұрақты қайталана-тын байланыстар - бұл:

A) Экономикалық теорияның пәні. B) Экономикалық заңдар.

C) Экономикалық категориялар. D) Экономикалық саясат.

E) Экономикалық ойлау.

11. Экономикалық тарих экономикалық ғылымдардың қай түрі-не жатады?

А) Интегралды экономикалық ғылымдарға.

В) Қолданбалы экономикалық ғылымдарға.

С) Жалпы экономикалық ғылымдарға.

D) Ерекше ғылымдарға.

Е) Қоғамдық тарихи ғылымдарға жатады.

12. Физиократтардың негізгі тұжырымдамалары:

А) Өндіріс аясын зерттеу, бірақ өндіріс аясы түсінігіне ауыл шарушылығын жатқызады.

В) Байлық сыртқы сауда жасау нәтижесінде жинақталады.

С) Еңбек барлық тауар құндылықтарының негізі мен өлшемі.

D) Экономикалық құбылыстарды зерттеу үшін шекті шаманы қолдану.

Е) Реттелмелі экономика – мемлекеттің араласуы.

13. Төмендегі әдістердің қайсысы экономикалық теорияның жалпы әдісіне жатады?

A) Экономикалық-математикалық модельдеу. B) Экстрoполяция.

C) Функционалдық әдіс. D) Баланстық әдіс. E) Абстракция.

14. Төмендегі түсініктердің қайсысы экономикалық теория пәні-нің анықтамасына қатысты емес?

А) Ресурстарды тиімді қолдану.

В) Шектелмеген экономикалық ресурстар.

С) Қажеттіліктерді максималды қанағаттандыру.

D) Материалды және рухани қажеттіліктер.

Е) Мұқтаждықтың жиілігі.

15. Экономикалық теорияның әдістеріне не жатпайды?

А) Дедукциялық әдіс. В) Индукциялық әдіс. С) Формалды ойлау.

D) Экономиканы математикалық моделдеу әдісі. Е) Талдау әдісі.

16. Экономикалық құбылыстардың елеулі жақтарын көрсететін жалпы ұғымдар – бұл:

А) Экономикалық теорияның пәні. В) Экономикалық заң.

С) Экономикалық категория. D) Экономикалық саясат.

Е) Экономикалық ойлау.

17. Экономика біртұтас жүйе ретінде зерттелгенде, ол қандай тал-дауға жатады?

A) Микроэкономикалық. B) Макроэкономикалық. C) Позитивтік.

D) Мемлекеттік. E) Нормативтік.

18. «Көрінбейтін қол» қағидасын кім ашты?

А) А. Смит. В) Д. Рикардо. С) Аристотель. D) В. Ленин.

Е) А. Маршалл.

19. Төмендегі мәселелердің қайсысы тек микроэкономикалық деңгейде шешіледі?

A) Толық еңбекпен қамту деңгейіне қалай жетуге болады.

B) Не және қанша өндіру қажет.

C) Инфляциядан қалай құтылуға болады.

D) Экономикалық өсуді қалай ынталандыру қажет.

E) Ресурстарды бөлу.

20. Экономикаға мемлекеттің араласуы қажет деп санайтындар:

A) Классиктер. B) Кейнсшілдер. C) Физиократтар.

D) Маржиналистер. E) Институционализм өкілдері.

21. Микроэкономика нені зерттейді?

А) Барлық экономика масштабындағы өндірісті.

B) Шаруашылықта еңбекпен қамтылғандардың санын.

С) Бағаның жалпы деңгейін.

D) Жекелеген экономикалық агенттердің дербес экономикалық шешім қабылдауларын.

Е) Мемлекеттегі инфляция көлемін.

22. Экономикалық теория қызметіне жатпайтын қызметті таңда-ңыз:

A) Танымдық. B) Тәжірибелік.C) Методологиялық. D) Делдалдық.

E) Сыншыл.

23. «Саяси экономия трактаты» еңбегін кім және қай жылы жазды:

А) А. Монкретьен 1665 жылы жазды. В) А. Смит 1776 жылы жазды.

С) А. Монкретьен 1615 жылы жазды. D) Ф. Кенэ 1694 жылы жазды.

Е) Дж. Кейнс 1936 жылы жазды.

24. Төмендегі шарттардың қайсысы экoномикалық теория пәні-нің анықтамасына тән емес?

А) Ресурстарды тиімді қолдану. В) Материалдық және руханилік қажеттіліктер. С) Шексіз өндірістік мүмкіншіліктер. D) Ресурстар сиректігі. E) Қолдағы ресурстарды ұтымды пайдалану.

25. Жекеден жалпыға қорытынды шығаруға негізделген тану әдісі – бұл:

А) Экстраполяция. В) Индукция. С) Абстракция. D) Дедукция.

Е) Логика.

26. Жекелеген экономикалық агенттердің (индивидтердің, үй шаруашылықтарының, фирмалардың және басқаларының) іс-әрекеттерін және олардың нарықтағы тәртібін зерттейтін эконо-микалық ғылымның саласын біз не деп атаймыз?

A) макроэкономика. B) микроэкономика. C) ұйымдық тәртіп.

D) экономикалық ілімдер тарихы. Е) экономикалық теория негіздері.

27. Төмендегі аталған мектептердің қайсысы ең алғаш рет өндіріс процесін (барлық салалардың аясын қамту) талдауды экономи-каның зерттеу пәні ретінде қарастырды?

A) Меркантилизм. B) Физиократтар.

C) Классикалық саяси экономия. D) Марксизм. E) Маржинализм.

28. Экономикалық теорияның пәні қандай мәселені зерттейді:

А) Нарық жағдайындағы адамдардың іс-әрекеттерін.

В) Саяси шешімдерді қабылдау процесіндегі адамдардың қызметтерін.

С) Шектеулі экономикалық ресурстарды тиімді пайдалану үрдісіндегі адамдардың іс-әрекеттері мен тәртіптерін.

D) Меншік қатынастарындағы адамдардың қызметтерін.

Е) Осы аталған мәселелердің барлығын зерттейді.

29. Маржинализм теориясының мәнін ашып қарайтын болсақ, бұл теория негізінен:

А) Математикалық модельдерді қолданады.

В) Шекті шамаларды қолданады.

С) Экономикалық категорияларды жалпы-жиынтық көрсеткіштер деп қарастырады.

D) Экономикадан гөрі саясатты бірінші орынға қояды.

Е) Жүйелік бағыттарды қолданады.

30. Экономикалық теорияның танымдық қызметі:

А) Іс жүзінде зерттелген объектілер теориясын құру.

В) Экономиканың және жалпы қоғам дамуының ғылыми болжамын жасау.

С) Экономикалық заңдарды, құбылыстарды зерттеу және түсіндіру.

D) Ғылым негізінде қоғам өміріне белгіленген көзқарастар жүйесін құру.

Е) Экономикалық ғылымдар жүйесі үшін теориялық және методологиялық негіз болу.

31. Классикалық саяси экономияның негізгі тұжырымдамалары:

А) Өндіріс аясын зерттеу, бірақ өндіріс аясы түсінігіне ауыл шарушылығын жатқызады.

В) Еңбек барлық тауар құндылықтарының негізі мен өлшемі, қоғамның барлық топтарының табыс көздерін анықтау.

С) Экономикалық категорияларды зерттеу үшін шекті шаманы қолдану.

D) Байлық сыртқы сауда жасау нәтижесінде жинақталады.

Е) Реттелмелі экономика – мемлекеттің араласуы.

32. Жеткіліксіздік дегеніміз не?

А) Еңбек факторының қоғамға жеткіліксіздігі.

В) Экономикалық тиімділікті қамтамасыз ете алмау құбылысы.

С) Бюджет тапшылығының белгілі бір уақытқа дейін орын алуы.

D) Нарықта тауар тапшылығының орын алуы.

Е) Адами қажеттіліктерді толық қанағаттандыру мүмкін еместігі туралы тұжырымдама.

33. Экономикалық теория ғылым ретінде қашан қалыптасты?

A) XV-XVI-ғасырларда. B) XVI-XVII-ғасырларда. C) XIX-ғасырдың соңы мен XX-ғасырдың басында. D) XX-ғасырда. E) XIX-ғасырда.

34. Нормативті экономика дегеніміз не?

A) Eлдің экономика туралы бағалау пікірлері.

B) Деректер негізінде экономикалық әрекеттерді болжау.

C) Бұл экономиканың дәл өзі.

D) Экономикалық игіліктер туралы дұрыс шешім қабылдау.

E) Жекелеген субъектілер шеңберінде ресурстарды тиімді пайдалану.

35. Экономикалық құбылыстардың елеулі жақтарын көрсететін жалпы ұғымдар – бұл:

А) Экономикалық теорияның пәні. В) Экономикалық заң.

С) Экономикалық категория. D) Экономикалық саясат.

Е) Экономикалық ойлау.

36. Дедукция – экономикалық теориядағы тану әдісі ретінде қалай сипатталады?

A) жалпы ережелер мен деректерге сүйене отырып жеке қорытынды шығару.

B) құбылыстарды алдын ала талдау және болжап білу. C) көптеген мәліметтерді қарастыру тұрғысынан ортақ пікір қалыптастыру. D) көптеген деректерді зерттеуде маңызды фактілерге көңіл бөлу. E) теория негізінде қоғам өміріне тән қөзқарас қалыптастыру.


2-тақырып

Экономиканы ұйымдастырудың жалпы негіздері
Мақсаты: қоғамдық өндірістің экономикалық мәнін түсіну, экономикалық теорияның негізгі базалық түсініктері: қажеттіліктер, ресурстар және игіліктер ұғымдарын кеңінен қарастыра отырып, экономикалық таңдау мәселесін шешу.
Талқылау сұрақтары:

2.1 Қоғамдық өндіріс, оның қазіргі экономикалық жүйедегі орны мен рөлі

2.2 Негізгі экономикалық түсініктер: қажеттіліктер, ресурстар, игіліктер. Маслоу пирамидасы

2.3 Шектеулілік және экономикалық таңдау мәселесі. Үнемділік.

2.4 Өндірістік мүмкіндіктер қисығы және оның экономикалық мәні

Негізгі ұғымдар: экономиканың негізгі үш мәселесі, өндіріс, қоғамдық өндіріс, өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну, қажеттіліктер, Маслоу пирамидасы, ресурстар, технология, игіліктер, шектеулілік, экономикалық таңдау, балама шығындар, өндірістік мүмкіндіктер қисығы, т.б.
2.1 Қоғамдық өндіріс, оның қазіргі экономикалық жүйедегі орны мен рөлі
Экономикалық теория қоғамдық ғылым ретінде шектеулі ресурстар мен мүмкіндіктер жағдайында мынадай сұрақтарға жауап беруі тиіс:

1. 
   Не өндіру керек? – қандай тауарлар мен қызметтер өндірілуі тиіс.
   
2. 
   Қалай өндіру керек? – қандай ресурстарды және технологияны пайдалану арқылы өндірілуі тиіс?
   
3. 
   Кім үшін өндіру керек? – шығарылған тауар немесе қызмет кімге арналады, олар қалай бөлінеді, оларды кімдер сатып алады.
   

Қоғамның қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандыру мәселесін шеше отырып, экономикалық теория экономикалық таңдау мәселесімен соқтығысады, яғни осы жерде экономикалық теория 2 аксиомаға сүйенеді:

1. 
   адамдардың шексіз қажеттіліктері;
   
2. 
   ресурстардың шектеулілігі.
   

Өндіріс адам өмірінің және қоғамның негізі болып табылады. Өндіріс адамның табиғатқа деген ықпал ету үдерісін білдіреді. Өндірістің түпкі нәтижесі болып табылатын қоғамдық өнім және оның қозғалысы негізгі 4 сатыдан өтеді:

1) Өндіру – пайдалы өнімдерді, материалдық және рухани игіліктерді жасау үдерісі.

2) Бөлу - өндірілген өнімде әрбір адамның үлесін анықтау.

3) Айырбастау – бір өнімді басқа бір өнімге айырбастау үдерісі.

4) Тұтыну – жасалған игілікті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану.

Қоғамдық өндіріс екіге бөлінеді:

1. Материалдық өндіріс, бұған өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, материалдық-техникалық жабдықтау, қоғамдық тамақтандыру, құрылыс, су шаруашылығы және басқалары жатады.

2. Материалдық емес өндіріс, бұған денсаулық сақтау, білім беру, көлік, байланыс, мәдениет, несие мекемелері, қоғамдық ұйымдар, басқару органдары және басқалары жатады.

Сонымен, өндіріс – бұл қоғамдық сипатқа ие бола отырып адамзат баласының өмір сүруі үшін қажетті материалдық және материалдық емес игіліктерді өндіру үдерісі.

Қоғамдық өндіріс үнемі үздіксіз жаңартылып отырады, ол үдерісті ұдайы өндіріс деп атайды.

Ұдайы өндірістің екі тұрпаты ажыратылады:

1. Жай ұдайы өндіріс.

2. Ұлғаймалы ұдайы өндіріс.

Ұлғаймалы ұдайы өндірістің түрлері:

1. Экстенсивті ұдайы өндіріс - өндіріс факторларының санын арттыру есебінен өндірісті ұлғайту.

2. Интенсивті ұдайы өндіріс – техника мен технологияны жетілдіру, өндіріс факторларының сапасын көтеру есебінен өндірісті ұлғайту.

3. Аралас ұдайы өндіріс - өндіріс факторларының саны мен сапасын бірдей дәрежеде арттыру есебінен өндірісті ұлғайту.
2.2 Негізгі экономикалық түсініктер: қажеттіліктер, ресурстар, игіліктер. Маслоу пирамидасы
Экономикалық ғылымның жоғарыда аталған негізгі үш мәселесіне жауап бере алатын басты ұғымдар орын алады. Бұл ұғымдар экономикалық теорияның базалық түсініктері болып табылады, яғни олар:

1. Қажеттіліктер.

2. Ресурстар.

3. Игіліктер.

Енді осыларға кеңірек тоқтауымыз қажет.

Кез-келген экономикалық мәселелер қажеттіліктерді зерттеуден басталады. Экономикалық ғылымның бастамасы ең алдымен, экономикалық қажеттіліктер және олардың қанағаттандырылу тәсілдері болып табылады.

Қажеттіліктер – бұл экономиканың субъектілеріне белгілі бір экономикалық қызметті атқаруға итермелейтін ішкі ниеттер мен ынта-жігерлер, немесе басқаша сөзбен айтқанда, адамның өмір сүруін қамтамасыз етуге және де жеке бір индивидтің, фирманың және тұтастай қоғамның дамуына қажетті заттар мен нәрселерге деген жетіспеушіліктен туындайтын мұқтаждықтар. Қоғамның кез келген қажеттілігі игіліктер арқылы қанағаттандырылуы тиіс.

Игіліктер – бұл қажеттіліктерді қанағаттандыратын құралдар; өндірушілер мен тұтынушылардың экономикалық қызметінің объектісі. Олар шексіз (мысалы, ауа, күннің нұры, жел энергиясы) және шектеулі көлемде болып келеді. Шектеулі көлемдегі игіліктерді экономикалық игіліктер деп атайды. Яғни, экономикалық игіліктер дегеніміз – экономикалық қажеттіліктерді қанағаттандыра алу қасиетіне ие материалдық және материалдық емес заттар мен қызметтер. Ал экономикалық игіліктердің ерекше түріне тауар немесе қызмет көрсету жатады. Тауар немесе қызмет көрсету дегеніміз – нарықтық экономикалық жүйеде сатылатын және сатып алынатын материалдық және материалдық емес экономикалық игіліктер. Адамдардың экономикалық қажеттіліктері көбінесе игіліктерді өндіру мүмкіндігінен асып кетіп отырады. Сондықтан да, жетпеген тұтынушылық игілікті өндіру үшін жанама экономикалық игілік – ресурстар қажет.

Ресурстар – бұл қандай да бір экономикалық қажеттілікті қанағаттандыруы тиіс экономикалық игіліктерді (тауарлар мен қызметтерді) өндіруде қолданылатын ресурстардың барлық түрлері немесе басқа игіліктерді өндіруде қолданылатын игіліктер. Сондықтан да, оларды өндіріс факторлары деп атайды. Қазіргі уақытта, олардың негізгі түрлеріне еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік қабілет және ақпарат жатады.

Экономикалық теорияда өндіріс факторларын талдаудың маңызы өте зор. Осыған сәйкес, өндіріс факторларына деген екі ғылыми көзқарас қалыптасқан: олар - маркстік және маржиналистік.

1. Маркстік тұжырымдама өндірістің үш факторын бөліп көрсетеді: 1) адамның еңбегі; 2) еңбек заттары; 3) еңбек құралдары. Адамдардың еңбек үдерісінде өңдеуге түсетін табиғат заттарын еңбек заттары деп атайды. Олардың екі түрі орын алады, біріншіден, табиғаттың тікелей берген заттары (балық, мұнай, газ, т.б.), екіншіден, өңдеуге түскен еңбек заттары (шикізат). Еңбек құралдары деп адамдардың солардың көмегімен еңбек затына ықпалын білдіретін құралдарын айтады. Еңбек құралдарына машиналар, станоктар, жабдықтар, құрал-саймандар, өндірістік ғимараттар, жолдар және басқалары жатады. Еңбек заттары мен еңбек құралдары бірігіп жиынтығында өндіріс құрал-жабдықтарын құрайды. Ал өндіріс құрал-жабдықтарын және өндірістік тәжірибесі бар, еңбек құралдарын іс-әрекетке икемдеп қосатын адамдарды қоғамның өндіргіш күштері деп атайды.

2. Маржинализм тұжырымдамасы бойынша, өндіріс факторлары төртке бөлінеді: 1) еңбек; 2) капитал; 3) жер; 4) кәсіпкерлік қабілет.

Еңбек – бұл өндіріске тартылатын жұмыс күшінің жиынтығы ретінде қарастырылатын адамның интеллектуалдық және физикалық іс-әрекетінің жиынтығы.

Капитал – өндіріс құрал-жабдықтарының жиынтық кешенінің материалдық формасы ретінде саналатын машиналар, құрал-саймандар, қоймалар, көлік және байланыс құралдары, т.б.

Жер – бұл табиғи байлықтар, жердің қыртысы, пайдалы қазбалар, орман және су ресурстары, жыртуға жарамды жерлер түрінде қарастырылатын табиғи ресурстардың жиынтығы.

Кәсіпкерлік қабілет - өндірісті ұйымдастыру және оған бақылау жасау бойынша шешуші әрекет ретінде қарастырылатын ерекше фактор.

Қазіргі кездері осы аталған өндіріс факторларының қатарына менеджмент пен ақпарат ресурстарын қосады. Менеджмент – бұл идеялар, модельдер, инновациялық өнім үлгілері, технологиялар, ұйымдастыру нысанында көрінетін ерекше ресурс. Ақпарат технологиялық жаңарудың қозғаушы күші, өндіріске жаңа идеяларды және жобаларды енгізудің көзі ретінде қарастырылады.

Сонымен қатар, қазіргі экономистер өндіріс факторларына сәйкесінше, экологиялық факторды және уақытты жатқызады. Экологиялық фактор бұл жерде экономикалық өсудің импульсі ретінде қоршаған ортаның ластануымен байланысты өндіріс мүмкіндігінің шектеулілігін түсіндіреді. Уақыт факторы да өндірісте қолданылатын және оның тиімді жұмсалуын көрсететін шектеулі ерекше ресурс ретінде көрінеді.

<предыдущая страница | следующая страница>