1-тақырып Қазіргі экономикалық теорияның

2.3 Шектеулілік және экономикалық таңдау мәселесі. Үнемділік
Уақыттың әрбір нақты кезеңінде экономикалық ресурстардың шектеулілігі мәселесі орын алады.

Ресурстардың шектеулілігі дегеніміз – барлық экономикалық қажеттіліктерді бір мезетте қанағаттандыру мүмкін еместігінің көрсеткіші. Ресурстар шектеулі болғандықтан оларды тиімді пайдалану қажет. Әр өндірістік ресурстың шегінің болуы және экономикалық мақсаттардың көп болуы – экономикалық таңдау мәселесін туындатады.

Экономикалық таңдау дегеніміз – берілген шығындар деңгейінде қоғамның қажеттіліктерін максималды түрде қанағаттандыру мақсатының орындалуы кезінде бірдей альтернативті нұсқалардың ішінен ең дұрысын және жақсысын таңдап алу. Кез келген қоғамның алдында әрдайым шектеулі ресурстардың аһуалы мен бағытын анықтау мәселесі тұрады. Пайда болған мәселелерді шешудің ең жақсы нұсқаларын таңдап соны жүзеге асыру барысында экономикалық субъект экономикалық рационалдылыққа және ұтымды шешім қабылдауға жүгінеді.

Экономикалық рационалдылық немесе ұтымды шешім қабылдау дегеніміз – рационалды субъектінің өз алдына қойған мақсаттарын жүзеге асыру барысында берілген шығындар деңгейінде немесе ең аз шығынмен максималды нәтижелілікке жетуіндегі ұтымды шешім қабылдау әрекеті мен мінез-құлқы. Сондықтанда, микроэкономикалық теорияда әрбір шаруашылық жүргізуші субъект аса жоғарғы көрсеткішке жетуіне тырысады: тұтынушы өз қажеттіліктерін максималдауды, фирма өз пайдасын арттыруды, мемлекет халықтың әл-ауқатын көтеруді мақсат етеді.

Экономикалық таңдау мәселесі үнемдеу мәселесімен тығыз байланысты болып келеді. Үнемдеу мәселесі дегеніміз – берілген экономикалық субъектінің берілген қажеттілікті қанағаттандыруға игіліктерді дұрыс ойластырып және шектеп жұмсауынан туындайтын мәселелер, демек соның нәтижесінде басқа да қажеттіліктерге осы игілікті жеткізе алу. Алайда, балама қажеттіліктерді шектеулі игіліктермен қанағаттандыруды түсіндірген кезде экономикалық әрекеттердің шығындары туралы айтып өтуіміз керек, себебі кез келген экономикалық қызмет шығындарсыз орындалмайды. Нақты өмірде адамдар үнемі баламалы (альтернативті) шығындармен кезігіп отырады. Бір өнімді өндіре отырып біз екінші бір өнімді өндіруден бас тартуымыз қажет. Ұтымды субъект болашақ шығындарын есепке алып қоймай, сонымен қатар, ол оңтайлы экономикалық таңдау жасау үшін қолданыла алмаған және жіберіп алған өндірістік мүмкіндіктер шығындарын да есепке алуы қажет. Яғни, баламалы (альтернативті) шығындар дегеніміз – жіберіп алған немесе қолданыла алмаған мүмкіндіктер шығындары, бір өнімді өндіру барысында құрбан болған және таңдауға ие болмаған балама нұсқалардың сол өнімді өндірудің құнымен өлшенген шығындары.

2.4 Өндірістік мүмкіндіктер қисығы және оның экономикалық мәні
Экономикалық таңдау кезінде баламалы шығындарды есептеу экономикалық талдаудың маңызды принциптерінің бірі болып есептелетіндігі бізге белгілі.

Енді баламалы (альтернативті) шығындарды график арқылы, яғни өндірістік мүмкіндіктер қисығы арқылы көрсетуге болады. Бұл қисық – екі секторлы экономикалық модель. Берілген өндірістік ресурстар қорын және белгілі деңгейдегі технологияны пайдаланып, осы ресурстан дайын өнім өндіргенде бір ғана баламалы игіліктің өндірісін кеңейтуге болады, бірақ осы уақытта басқа игіліктің өндірісі азаяды. Және де бұл кезде ресурстардың өндірістік құрылымдарының баламалы мүмкіндіктері өте көп болады.

Өндірістік мүмкіндіктер дегеніміз – технологиялық дамудың белгілі бір деңгейінде қолдағы бар ресурстардың барлығын аса толық және тиімді пайдалана отырып экономикалық игіліктерді өндірудегі қоғамның мүмкіндіктері. Жоғарыда атап өткеніміздей, өнімнің мүмкін шығарылымын өндірістік мүмкіндіктер қисығы сипаттайды. Мысалы, қоғамда тек қана екі игілік өндіріледі: тұтыну заттары және инвестициялық тауарлар. Оны 2.1 суретінен көруге болады. Осы суретке сәйкес, А нүктесінде – ресурстардың барлығы тұтыну заттарын өндіруге жұмсалады. Е нүктесінде – ресурстардың барлығы инвестициялық тауарларды өндіруге жұмсалады. D нүктесі – тиімсіз өндірісті білдіреді. N нүктесі – мүмкін емес өндірісті сипаттайды. А, В, С, Е нүктелерінен өтетін қисықты біз өндірістік мүмкіндіктер қисығы – ресурстарды толық пайдалану кезіндегі альтернативтік нұсқаларды сипаттайтын қисық деп атаймыз.

А

тұтыну В . N

заттары
С

. D

E

Инвестициялық тауарлар

Сурет 2.1 Өндірістік мүмкіндіктер қисығы
Әдебиеттер тізімі

С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық теория. Оқу құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. – Астана: 2002. - 464 б.
Жалпы экономикалық теория. Оқулық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. /Жалпы редакциясын басқарған Ө.Қ. Шеденов – Ақтөбе, «А-Полиграфия», 2004 – 455 бет.
Я. Әубәкіров, К. Нәрібаев, М. Есқалиев, Е. Жатқанбаев, т.б. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Алматы, «Санат», 1998. – 479 бет.
Ғабит Ж.Х. Экономикалық теория: оқу-әдістемелік кешен. – Астана: 2006., 248 б.
Нарматов С.Р., Нарматова А.С. Экономикалық теория. Лекциялар курсы. (Оқу құралы). – Алматы: «Эверо», 2009. – 516 бет.
Курс экономической теории: учебник – 5-е исправленное, дополненное и переработанное издание/ Под общ. ред. Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. – Киров: «АСА», 2006 – 832 с.
Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория: Учебник для вузов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Норма, 2005. – 672 .
Крымова В. Экономикалық теория: Кестелі оқу құралы. Алматы: Аркаим, 2009. – 196 б.
Женсхан Д.Ж. Экономикалық теория. Экономикалық емес мамандықтарға арналған қысқаша курс. Астана: Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ., 2008. – 147 б.
Шеденов Ө.Қ. Экономикалық ілімдер тарихы: оқулық. - Ақтөбе: А - Полиграфия, 2006. – 316 б.
ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты», 2012 ж. 28 қаңтар.
ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз», 2011 ж. 28 қаңтар.
ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері», 2010 ж. 30 қаңтар.
ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға». 2009 ж. 7 наурыз.
Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан - 2030: «Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы», Алматы – 1998 ж.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары

Экономиканың негізгі үш мәселесі қалай шешіледі?
Қоғамдық өндірістің мәні неде?
Қоғамдық өндірістің түрлері мен тұрпаттары қандай?
Қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары қандай?
Ресурстар мен өндіріс факторларының түрлері қандай?
Ресурстардың шектеулілігі мәселесі дегеніміз не?
Экономикалық таңдау мәселесі қалай туындайды?
Экономикалық субъектілер экономикалық ұтымдылықққа қалай ұмтылады?
Экономикалық тиімділік дегеніміз не?
Өндірістік мүмкіндіктер қисығының экономикалық мәні неде?

Студенттің өзіндік жұмыстары

Тақырып бойынша экономикалық сөздік жасау (глоссарий).
Тақырып бойынша логикалық схемалар құрастыру.
Мына сұрақтарға жауап беріңіз (конспект):

1) Қоғамның өндіргіш күштері және өндірістік қатынастар.

2) Экономикалық тиімділік және балама шығындар.

Тест тапсырмалары:

1. Материалдық емес өндіріс саласын көрсетіңіз:

А) Құрылыс. В) Ауыл шаруашылығы. С) Өнеркәсіп. D) Білім беру.

Е) Материалдық-техникалық жабдықтау.

2. Барлық экономикалық ресурстарды төмендегі категориялардың қайсысына жатқызуға болады?

А) Тұтыну, жинақтау және салықтар. В) Жалақы, рента, пайыз, пайда.

С) Капитал мен кәсіпкерлік. D) Жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Е) Шексіз энергия мен білім.

3. Қоғамдық өнім деп:

А) Халық тұтынатын тауарларды айтамыз.

В) Ұлттық өнімді сатудан түскен табысты айтамыз.

С) Қоғамда белгілі бір уақыт ішінде өндірілетін материалдық игілік-терді атайды.

D) Мемлекетімізге қажетті өнімді атайды.

Е) Бөлшек саудамен қоғамдық тамақтану саласындағы тауарларды айтады.

4. Ұдайы өндіріс - бұл:

А) Халыққа қажетті өнімдер өндірісі.

В) Үнемі қайталанып және жанғырып отыратын өндіріс.

С) Алдағы уақытта өндірілетін өндіріс.

D) Жыл сайын өндіріліп отыратын өнімдер тобы.

Е) Еңбек және өнім айырбастау қатынастары.

5. Өндірістік мүмкіндіктер қисығы нені көрсетеді:

А) Шаруашылықтың өндіруі тиіс екі тауарының нақты мөлшерін.

В) Екі тауардың мүмкін комбинацияларының ең жақсысын.

С) Қолда бар ресурстардың нақты мөлшеріне сәйкес тауарлардың балама комбинацияларын.

D) Өндіріс факторлары өнімділігінің төмендеу заңы жүзеге асқан уақытты.

Е) Аталғандардың ешқайсысын көрсетпейді.

6. Мыналардың қайсысы жеке тұтынуға жатады:

А) Парктер немесе саябақтар. В) Университеттер. С) Тұрғын үйлер. D) Бала-бақшалар. Е) Кинотеатрлар құрылысы.

7. Экономикалық таңдау мәселесі қандай сұрақтарды шешедi?

А) Не, қашан және қалай. B) Қанша, қандай түсте және қандай көлемде. C) Қашан, не және қалай. D) Не, қалай және кiмге. E) Кiмге, қайда және қанша.

8. Егер қоғам шығындарды азайтып кірістерді максималдауға тырысса, онда экономикалық мақсат неде?

А) Экономикалық тиімділікте. B) Толық жұмысбастылықты қамтамасыз етуде. C) Экономикалық өсуде. D) Экономикалық еркіндікте. E) Экономикалық қауіпсіздікте.

9. Еңбек өнімділігі қандай қатынаспен өлшенеді?

A) Өнімнің нақты көлемінің жұмыс уақытына қатынасымен.

B) Капитал шығынының еңбек шығынына қатынасымен.

C) Өнімнің нақты көлемінің халық санына қатынасымен.

D) Жұмыс уақытының нақты өнім көлеміне қатынасымен.

E) Капитал шығынының өнімнің нақты көлеміне қатынасымен.

10. Белгілі бір нәтижеге немесе қалаулыға жету үшін бас тартуға тура келетін нәрсе:

A) Бұл – баламалы (альтернативтік) шығындар болып табылады.

B) Әртүрлі себептерге байланысты пайда табудан бас тарту.

C) Ол – трансакциондық шығындар болып табылады.

D) Салық төлеуден жалтару деген сөз

E) Заңдылықты уақытша мойындамау

11. Төмендегілердің қайсысы экономикалық ресурстарға жатпайды?

А) Жер. В) Еңбек. С) Дивиденд. D) Кәсіпкерлік қызмет. Е) Капитал.

12. Ұлғаймалы ұдайы өндіріс:

A) Айналымдағы ақша санының көбеюі.

B) Барлық көбею мөлшерінде өндірістің жаңаруы.

C) Материалды игіліктердің болуымен байланысты жаңарту.

D) Өндіріс пен тұтыну арасындағы өзара байланыс.

E) Баға деңгейінің өсуі.

13. Қоғамның қарапайым өндіргіш күштеріне не жатады?

А) Жоспарлау. В) Жер, су, қазба байлықтары. С) Инфрақұрылым және оның элементтері. D) Жұмыс күші және өндіріс құрал-жабдықтары. Е) Өндірісті қоғамдастыру формасы.

14. Капитал – ол қоғамның бүкіл өндірістік қатынастар жүйесін қамтитын көрініс ретінде сипатталады. Бұны кім тұжырымдаған?

А) Д. Рикардо; В) К. Маркс; С) М. Фридмен; D) О. Бем-Баверк;

Е) Дж. М. Кейнс.

15. Мыналардың қайсысы маржинализм топтамасына жатады?

A) Еңбек, жер, капитал және кәсіпкерлік қабілет.

B) Жеке фактор мен заттық фактор.

C) Жұмыс күші мен өндіріс құрал-жабдықтары.

D) Еңбек, жер және капитал.

E) Өндіргіш күштер және өндірістік қатынастар.

16. A. Маслоу бойынша қажеттiлiктер пирамидасындағы үшінші сатыда қандай қажеттіліктер орын алған?

А) Өмiрдегi мақсатты анықтау қажеттiлiгi.

B) Әлеуметтiк байланыстағы қажеттiлiктер.

C) Кауiпсiздiкке байланысты қажеттiлiктер.

D) Физиологиялық қажеттiлiктер.

E) Әлеуметтiк мәртебеге жету қажеттiлiгi.

17. Өндірістік мүмкіндіктер қисығының сыртында жатқан нүктелер нені сипаттайды?

А) Қоғамның берілген тауарларды әріқарай өндіре алмайтындығын көрсетеді.

B) Бұған сәйкес қоғам өз қолындағы ресурстарды толық пайдаланады.

C) Қоғам экономикалық ресурстарды толық пайдаланбайды дегенді білдіреді.

D) Қоғамның ресурстарды тиімді пайдаланатындығын сипаттайды.

E) Қоғам ресурстарды мүлдем қолданбайды дегенді көрсетеді.

18. Адамның өмір сүруінің негізі болып не табылады?

А) Оның тәжірибесі. B) Оның мәдениеті. C) Оның ақыл-ойы мен білімі. D) Қажеттіліктер. E) Қоғамдық өндіріс.

19. Шектеулі ресурстар жағдайында:

А) Таңдау мәселесі туындайды.

B) Қажеттіліктер дұрыс қанағаттандырылмайды.

C) Өндірісте сарқылмайтын ресурстар басым болады.

D) Пайда мәселесі қиындайды.

E) Ресурстар сапасына қарай ғана пайдаланылады.

20. Өндірістік қатынастар дегеніміз не?

A) Табиғи және материалды ресурстарды пайдаланудағы қатынастар.

B) Адамның адамға деген қатынасы.

C) Материалды игіліктердің өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесіндегі адамдар арасындағы қатынастар.

D) Адамды адаммен қанаудағы қатынастар.

E) Технологияны пайдаланудағы қатынастар.

21. Экономикалық тиімділік дегеніміз – бұл:

А) Пайдаланылмаған мүмкіндіктердің артуын болдырмау.

В) Минималды шығындар мен максималды табыстардың теңесуі.

С) Минималды шығындардың максималды табыстардан көп болуы.

D) Ресурстарды толық пайдаланудағы баламалы нұсқаларды көрсету.

Е) Алынатын нәтижелер мен өндірістік шығындардың қатынасы.

22. Қажеттіліктер дегеніміз – бұл:

А) Тұтынушылар мен сатып алушылардың қарым-қатынастары.

В) Бір нәрсені керек ету немесе белгілі бір затқа деген мұқтаждық.

С) Сатып алушылық қабілет.

D) Белгілі бір затты немесе игілікті сатуға деген мұқтаждық.

Е) Адам мен заттың арасындағы қатынастар.

23. Өндіріс дегеніміз - бұл:

А) Материалдық игіліктерді өндіру процесі.

В) Еңбек заты мен қаражаты.

С) Ғылыми-техникалық прогресстің нысаны.

D) Басқару нысаны.

E) Материалдық игіліктерді иемдену нысаны.

24. Қоғамдық қажетті жұмыс уақыты дегеніміз не?

А) Өндірістің қоғамдық-қалыпты жағдайында тауарды өндіруге жұмсалатын уақыт. B) Еңбек өнімділігі. C) Бір дана өнімді өндіруге жұмсалатын уақыт. D) Әрбір жұмысшының еңбек шығынымен анықталатын уақыт. E) Тауарды өндіруге жұмсалатын еңбектің жиынтық шығындары.

25. Өндірістің басты мақсаты неде?

А) Қажеттіліктерді қанағаттандыруда. B) Өнім көлемін арттыруда.

C) Максималды пайда табуда. D) Шектеусіз ресустарды көбірек пайдалануда. E) Уақытты үнемдеуде.

26. Егер қолданылатын ресурстардың көлемі артса, онда:

А) Өндірістік мүмкіндіктер қисығы өз траекториясын өзгертеді.

B) Өндірістік мүмкіндіктер қисығы оңға жылжиды.

C) Өндірістік мүмкіндіктер қисығы солға жылжиды.

D) Өндірістік мүмкіндіктер қисығының сыртында жатқан нүктелер көбейеді.

E) Өндірістік мүмкіндіктер қисығының ішінде жатқан нүктелер көбейеді.

27. Махаббат, достық қарым-қатынас сияқты қажеттіліктер Маслоу пирамидасының нешінші сатысында орын алған?

A) Үшінші сатысында. B) Бірінші сатысында. C) Төртінші сатысында.

D) Екінші сатысында. E) Бесінші сатысында.

28. Өндіріс әдісі дегеніміз не?

A) Қоғам дамуының белгілі бір кезеңі үшін сипатталатын экономикалық жағдай.

B) Материалдық және материалдық емес мәдениеттің сатысы.

C) Қоғамдық-экономикалық формация.

D) Өндіріс қаражаттарының жиынтығы.

E) Өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі мен қарым-қатынасы.

29. Өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну – бұл ненің қозғалысы:

А) Қоғамдық өнімнің. В) Кез-келген жеке игіліктің.

С) Кәсіпорынның ішкі ресурстарының. D) Қоғамдық өндірістің.

Е) Өндірістік қатынастардың.

30. Өндіріс факторы мен шығарылатын өнім көлемінің арасындағы өзара байланыс қалай белгіленеді?

A) Өндірістік мүмкіндіктер қисығымен. B) Шығарылған өнімнің жалпы көлемінің қисығымен. C) Өндірістік функциямен.

D) Ұсыныстың икемділігімен. E) Жалпы шығындар қисығымен.

31. Жай ұдайы өндіріс дегеніміз – бұл:

А) Тұрақты көлемде жыл сайын жаңарып отыратын ұдайы өндіріс.

B) Алтын өндіруді ұлғайтумен байланысты ұдайы өндіріс.

C) Жаңа ресурстарды игерумен байланысты ұдайы өндіріс.

D) Қол еңбегіне негізделген ұдайы өндіріс.

E) Жеке тұтынуды арттыруға негізделген ұдайы өндіріс.

32. «Жіберіп алған мүмкіндіктер шығындарын» қандай шығындар деп атаймыз?

А) Шекті шығындар. B) Альтернативті шығындар. C) Тұрақты шығындар. D) Өзгермелі шығындар. E) Баламасыз шығындар.

33. Қажеттіліктер дегеніміз не?

А) Сатып алушылық қабілеттіліктер.

B) Бір нәрсеге немесе затқа деген мұқтаждық.

C) Сатушылар мен сатып алушылардың өзара қатынастары.

D) Пайда табуға деген құлшыныстар.

E) Тиімді сұраныс.

34. Өндіріс тиімділігі немен анықталады?

A) Тапқан пайда мөлшерімен. B) Алынған нәтижелер мен жұмсалған шығындардың арақатынасымен. C) Еңбек өнімділігімен.

D) Ресурстардың тиімді пайдаланылуымен. E) Өндіріс барысында дұрыс шешім қабылдаумен.

35. Қай кезде өндіріс мүмкіншіліктер қисығы екі тауардың түрлі комбинацияларын көрсетеді:

А) өндіріс ресурстарды толық пайдаланбаған кезде;

В) барлық қолда бар ресурстарды толық пайдаланған кезде;

С) пайдаланылған ресурстардың мөлшері өзгерген кезде;

D) өндіріс технологиясы өзгерген кезде;

E) барлық ресурстардың тиімсіз пайдаланылған кезде.

3-тақырып

Экономикалық жүйелердің типтері.

Меншік қатынастары
Мақсаты: әртүрлі өлшемдеріне байланысты экономикалық жүйелердің типтеріне тоқталу, олардың артықшылықтары мен кемшіліктеріне тоқталу, меншік қатынастарын зерттеу және Қазақстанның өтпелі экономика жағдайындағы ерекшеліктеріне тоқталу.
Талқылау сұрақтары:

3.1 Экономикалық жүйелердің мәні, әртүрлі жіктелу өлшемдері, түрлері және ұйымдастыру үлгілері

3.2 Меншіктің мәні мен мазмұны, түрлері мен нысандары, объектілері мен субъектілері

3.3 Қазақстандағы мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағыттары

Негізгі ұғымдар: экономикалық жүйе, дәстүрлі экономикалық жүйе, жоспарлы экономикалық жүйе, нарықтық экономикалық жүйе, аралас экономикалық жүйе, постиндустриалдық қоғам, меншік, меншік құқығы, меншік нысандары, меншік субъектісі, жекешелендіру, мемлекет иелігінен алу, т.б.
3.1 Экономикалық жүйелердің мәні, әртүрлі жіктелу өлшемдері, түрлері және ұйымдастыру үлгілері
Кез-келген қоғам экономиканы ұйымдастыру және оның мәселелерін шешу үшін өз қарамағында әртүрлі құрылымдарды, тетіктерді және институттарды қолдана алады. Осындай механизмдердің бірсыпыра жиынтықтарын экономикалық жүйелер арқылы қарастыруға болады.

Экономикалық жүйелер – экономиканың өзара байланысқан элементтерінің жиынтығы. Экономикалық жүйелердің жіктелу өлшемдері бойынша әртүрлі сыныптамасы бар:

1. Ашықтылық дәрежесі бойынша:

1.1 Жабық экономикалық жүйе – бұл барлық іскерлік белсенділік операциялардың ел ішінде ғана жүргізілуі орын алатын экономиканың ұйымдастырылуы.

2.1 Ашық экономикалық жүйе – бұл экономиканың халықаралық экономикалық қатынастар жағдайында белсенді түрде жұмыс жасауы, бұл жерде ұлттық валютамен қатар шетел валютасы қолданылады.

2. Меншік қатынастары бойынша:

1.1 Дәстүрлі экономикалық жүйе – ғасырлар бойы сақталған салт-дәстүрлерге негізделген қатынастар.

Бұл жүйенің сипатты белгілері:

өнімді өндіру, бөлу және айырбастау салттарға, дәстүрлерге

негізделеді;

әлеуметтік-экономикалық артта қалушылық, ұдайы өндіріс қарқынының тым төмен болуы;
техникалық прогресстің шектелуі;
халық санының өсуінің өнеркәсіптік өндірістің өсу қарқынынан тұрақты түрде артып отыруы;
сыртқы қарыздың маңызды түрде орын алуы;
мемлекеттің және қарулы күштер құрылымының жоғары рөлі.

1.2 Әміршіл-әкімшіл экономикалық жүйе – орталықтанды-рылған жоспарлауға, өндірістің барлық факторларына мемлекеттік меншіктің орын алуына негізделген қатынастар.

Сипатты белгілері:

- өндіріс құрал-жабдықарына деген мемлекеттің меншіктің орын алуы;

- экономиканы орталықтан жоспарлау;

- өндірушілердің монополиялануы;

- ресурстардың орталықтандырылған қоры.

- ынталандырудың нарықтық жүйесінің болмауы.

1.3 Нарықтық экономикалық жүйе – жеке меншікке, жеке мүддеге, еркін бәсекелестіккке негізделген қатынастар.

Сипатты белгілері:

өндіріс факторларына деген жеке меншіктің орын алуы;
кәсіпкерліктің еркіндігі және таңдау мүмкіндігінің болуы;
шаруашылық субъектілерінің дербестілігі;
шаруашылық субъектілерді жеке мүдделеріне сай ынталандыру;
өндірушілер арасындағы, тұтынушылар арасындағы бәсекелес-тік, бұл ешкім нақты экономикалық билікке ие болмауы тиіс.

1.4 Аралас экономикалық жүйе – нарықтық тетіктер мен экономиканы мемлекеттік реттеудің үйлестірілуі орын алатын қатынастар.

Сипатты белгілері:

- әміршіл экономика мен нарықтық экономиканың ұштастырылуы;

- көптүрлі меншіктің болуы;

- күшті кәсіподақ қозғалысының орын алуы;

- мемлекеттік реттеу мен түзету рөлі белсенді болып табылады.

3. Өнеркәсіптік төңкерістің және ғылыми-техникалық прогресс-тің даму деңгейі бойынша:

1.1 Индустриалдыққа дейінгі жүйе – қол еңбегіне негізделген натуралдық шаруашылық басым түрде орын алатын және ауыл шаруашылығына негізделген жүйе.

1.2 Индустриалдық жүйе – тауар-ақша қатынастарының дамуымен байланысты ірі машиналы өндіріске негізделген жүйе.

1.3 Постиндустриалдық жүйе – басты саласы – экономикалық-өндірістік емес (қызмет көрсету) сала болып табылатын және ақпарат басты ресурс ретінде саналатын жүйе.
3.2 Меншіктің мәні мен мазмұны, түрлері мен нысандары, объектілері мен субъектілері
Меншік категориясы кез-келген экономикалық жүйені ұйымдастырудың іргетасы болып табылады. Меншік ұғымы тарихи категория ретінде алдымен, жермен, содан соң өндіріс құрал-жабдықтарын иемденумен, пайдаланумен және оларды жалға берумен байланыстырылады. Осы тұрғыда, меншікті молайтуда өндіруші-адамның еңбегіне және оның еңбек өнімділігінің басымдылық рөліне ерекше мән беріледі, өйткені ол барлық байлықтың және пайда табудың қайнар көзі ретінде саналады.

Меншік теориясына сүбелі үлесті У. Петти, Ф. Кенэ, А. Смит, Д. Рикардо, П. Прудон, К. Маркс, Р. Коуз және А. Алчиан сияқты ғалымдар қосты.

Маркс бойынша, меншік – бұл өндіріс құрал-жабдықтарын иемденумен байланысты қатынастар деп қарастырылады. Ал Коуздың пікірінше, кез-келген ресурстар өздігінен меншікке айнала алмайды, тек ресурстарды қолдану арқылы ғана меншіктің кешенді құқықтарын анықтауға болады. Бұл меншіктің мазмұнын білдіре отырып, осы меншік құқығына қатыстылардың барлығы сол меншіктің кімге қатысты екенін және өзара пайдалы іс-әрекетті орындауға қол жеткізу үшін сол адамдардың бір-бірімен қалайша келісе алатындығын сипаттайды.

Осындай көзқарастарға қарап, меншікті меншік объектілерінің қатыстылығы жөніндегі адамдар арасындағы экономикалық қатынастар деп түсінуге болады. Меншік нысаны меншік объектілерінің кімге тиесілі екендігін көрсетеді.

Кейбір отандық әдебиеттерде, меншік құқығы деп белгілі бір тұлғаларға материалдық және материалдық емес игіліктердің тиістілігін бекітетін және осы құқықтарды қорғайтын заң нормаларының жиынтығын айтады. Экономиканың негізгі үш іргелі мәселесі – не, қалай және кім үшін өндіреміз сұрақтарын шешу экономикалық агенттердің өндіріс құралдарына деген меншік құқығына тәуелді болып табылады. Осыған байланысты, кез-келген меншік иесі болып табылатын тұлға өз қалауы бойынша меншік объектісін иемденеді, пайдаланады және билік етеді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде меншікке қатысты мынадай ұғымдар айтылады:

<предыдущая страница | следующая страница>