Ш, нескл., н. 1. Дваццаць сёмая літара беларускага алфавіта, якая мае назву «ша». Вялікае Ш.
2. Глухі, пярэднеязычны, шчылінны, шынячы зычны гук.
ША, нескл., н. Назва літары «ш».
ШÁБАС, -у^ м. 1. Суботні адпачынак, суботняе свята, прадпісанае яўрэйскай рэлігіяй. Шабас быў якраз, субота,— Грэх жа брацца га работу. Крапіва.
2. Тое, што і шабаш.
[Стараж.-яўр.]
НІАБАСАВАЦЬ, -сýю, -сýеш, -сýе; незак. Разм. Святкаваць шабас. Звычайна шабасавалі [яўрэі] па корчмах. Бядуля.
ПІÁБАСАВЫ, -ая, -ае. Тое, што і ш а б асовы. Многа было ў мястэчку і такіх хат, у якіх у пятніцу вечарам запальвалі шабасаеыя свечкі. С. Александровіч.
ШАБАСОВЫ, -ая, -ае. Які мае адносіны да шабасу (у 1 знач.). Шабасовыя свечкі, а Сеў і з клунка.. [Сымон] вымае Рыбу, хлеб, кладзе па дол; Няхай Шлёма прабачае: Шабасовы гэта стол! Колас.
ШАБАШ, -у, м. У сярэдневяковых павер'ях — начное зборышча ведзьмакоў і ведзьмаў, якія ўчынялі шалёны разгул. Густая, рослая трава палегла, пераплялася, зблыталася,— няйнакш, як у ёй спраўлялі свой спрадвечны д'ябальскі шабаш тысячы маладых гуллівых чарцей. Сачанка. // перан. Зверскі ўчынак; варожы разгул. У .. [Сашкі] астаўся толькі адзін няпоўны дыск кулямёта. Ды і што ты тут зробіш, калі карнікаў поўны лес і яны, відаць, вяртаюцца з чарговага крывавагíí шабашу, нават жывёлу гоняць з сабой? Няхай.
ШАБАШ, -ў, м. Разм. 1. Заканчэнне работы; перапынак для адпачынку. Працягла гуў гудок на шабаш. Шынклер.
2. у знач. вык. Скончана, даволі; канец.— Бесхарактарны я, брат Стары,— на тон самабічавання з'ехаў Садовіч,— але пераеду ў другую школу, тады, брат, шабаш. Колас. // шабаш! Вокліч, каманда канчаць работу.— Шабаш, хлопцы/ — падаў каманду Лапцін. Савіцкі.
[Стараж.-яўр.]
ШАБАШНІК, -а, м. Разм. Той, хто падраджаецца на прыватныя выгадныя заработкі.
ШАБАШНІЧАЦЬ, -аю, -аеш, -ае; незак. Разм. Быць шабашнікам. Ехаць шабашнічаць.
ШАБАШЫЦЬ, -шу, -шыш, -шыць; незак. Разм. 1. Канчаць работу; рабіць перапынак у рабоце. [Кізіла:] — Гэта ж маглі б пачынаць раскатку... І ў сераду б — шабашылі! Савіцкі.
2. Зневаж. Зарабляць грошы, выконваючы якую-н. выгадную работу, акрамя асноўнай. [Цырлюкевіч:] — У мяне ж і дзед, і бацька...—Шабашылі?— перапыніў Аркадзь Апанасавіч.— Без нас не абыходзілíся. Кавалёў.
ПІАБЕЛЬНІК >, -а, м. Гіст. Спецыяліст па вырабу шабляў. Іван Анісімаў з Глыбокага, Рыгор Стасюкоў з Полацка і іншыя шабельнікі ездзілі ў Астрахань вучыцца рабіць булатныя клінкі. «Звязда». Некалькі сот гараджан прыйшло да ратушы. Былі тут шабельнікі, краўцы, фурманы. Шынклер.
ШÁБЕЛЬНІК2, -а, м. Шматгадовая травяністая расліна сямейства ружакветных, якая расце на вільготных месцах. Ногі блыталіся ў высокай траве. Асака, дзікая канюшына, шабельнік... Аляхновіч.
ШÁБЕЛЬНЫ, -ая, -ае. Які мае адносіны да шаблі. Шабельныя ножны. а І дзеля яго [будаўніка] тут сабраліся тыя, Што некалі ў гэткім узросце, яв ён, Ляцелі з Будзённым на схілы крутыя, На пікі густыя, пад шабельны звон. Гілевіч. // Узброены шабляй (шаблямі). Нехта знаёмы, знаёмы здалёк ідзе: Ці дожджыку кропля над заваддзю сіняй, Ці звонкае вяселле на высокім покуце... Ці шабельная ў мыльнай пене конніца. Куляшоў.
ШАБЕР, -а, м. Спец. Рэжучы інструмент, які служыць для прыгонкі паверхняў металічных вырабаў, для выраўноўвання, ачысткі паверхні металу і для выскрабання рысункаў у літаграфскай і гравіравальнай справе. У руках жа ў Зябко сілы ставала: падхопіць, здаралася, рашпіль ці шабер — кіпіць работа. Мыслівец.
[Ням. ЗспаЬег.]
НІАБÉТА, -ы, ДМ -бéце, ж. Абл. Сумка, якая носіцца на поясе. З палка, прыбітага пад столлю, Цімох дастае раменную шабету, туга напакаваную ўсялякімí паперамі. Навуменка.
ШАБЛАНІЗАВÁНЫ, -ая, -ае. Дзеепрым, зал. пр. ад шабланізаваць.
ШАБЛАШЗАВÁЦЦА, -зýецца; зак. і незак. і. Стаць (станавіцца) шаблонным (у 2 знач.).
2. толькі незак. Зал. да шабланізаваць.
ШАБЛАНІЗАВАЦЬ, -зýю, -зýеш, -зуе; зак. і незак., што. Зрабіць (рабіць) шаблонным (у 2 знач.).
ШАБЛАНІЗÁЦЫЯ, -і, ж. Дзеянне паводле знач. дзеясл, шабланізаваць.
ШÁБЛЕВЫ, -ая, -ае. Які мае адносіны да шаблі. Шаблевы ўдар.
ШАБЛЕПАДСБНЫ, -ая, -ае. Які мае выгляд, форму шаблі, сагнуты, як шабля. Шаблепадобныя іклы.
ШАБЛІ, нескл., н. Сорт белага вінаграднага віна.
[Ад геагр. назвы.]
ШАБЛÍСТ, -а, М -сце, м. Спартсмен, які займаецца фехтавапнем на шаблях. Каманда шаблістаў.
ШАБЛОН, -а і -у, ле. і. -а. Прылада ў выглядзе лекала, патрона і інш., па якой штампуюцца аднолькавыя па форме, памеру і пад. вырабы. Выразаць шаблон. □ Выконваючы першую самастойную работу, .. [Міхал Гуд] раптам прапанаваў зрабіць металічны шаблон для раздзелкі карнізаў унутраных вуглоў будынкаў. Харкевіч. // Прыстасаванне, інструмент для праверкі правільнасці формы і памеру гатовых вырабаў. Разьбовы шаблон. Радыусныя шаблоны. □ Напарніца Ніны Валянціна Пархоц бярэ цэлулоідны празрысты шаблон і накладае на экран. «Маладосць».
2. -у; перан. Неадабр. Агульнавядомы, збіты узор, які слепа пераймаюць; штамп. [Захараў:] — Нас, членаў бюро, непакоіць, што ў вас пачаў выпрацоўвацца трафарзт, шаблон у рабоце. Сіўцоў. Можна было б пахваліць аўтара [А. Вярцінскага] і за разнастайнасць саміх тыпаў верша, якімі ён карыстаецца: тут
Шаблоннасць
340
Шавінізн
г класічная рыфмаваная сілаба-тоніка, і белы верш, і верлібр. У гэтым таксама відаць імкненне быць арыгінальным, пазбягаць аднапланавасці і паэтычных шаблонаў. Бугаёў.
3. -а. Спец. Чарцёж архітэктурнай дэталі ў натуральную велічыню.
[Ням. ВсЬаЫопе.]
ШАБЛОННАСЦЬ, -і, ж. Уласцівасць шаблоннага (у 2 знач.). Нягледзячы на шаблоннасць пытанняў, абвінавачаныя і тут знаходзяць магчымасць выказаць свой пратэст. Машара.
ШАБЛОННЫ, -ая, -ае. 1. Які зроблены па шаблону, адпавядае шаблону (у 1 знач.). ПІаблонныя вырабы. Шаблонная фармоўка.
2. перан. Які прытрымліваецца шаблону (у 2 знач.); збіты, банальны. ПІаблонныя фразы. □ [Маркс і Энгельс] надавалі найвялікшае значэнне рэвалюцыйнай творчасці мае, выступалі супраць шаблоннага падыходу да праблем сацыялістычнай рэвалюцыі. «Звязда». Я зразумеў, што гэта дзяўчынка больш дарослая, чым яе аднагодкі, і ёй нельга сказаць тыя шаблонныя пустыя словы, якія звычайна кажуць дзецям пры такім знаёмстве. Шамякін.
ШАБЛЯ, -і; Р мн. -бель; ж. Халодная зброя з выгнутым клінком і адным лязом, якой сякуць і колюць (прымяняецца кавалерыяй). А у вачах байцоў яшчэ цямнее злосць, І шаблі вострыя не ўкладзены у ножны. Панчанка. Многа дзён ваявалі мы ў тыле фашыстаў, лёталі ад сяла да сяла, секлі шаблямі ворагаў, узрывалі масты, палілі склады. Хомчанка. // У значэнні адзінкі лічэння: баец-кавалерыст. Інсургенты атрадам у пяцьдзесят шабель і дзвесце штыкоў і кос групаваліся ў Звярынскіх лясах. Караткевіч.
О Турэцкая шабля — шабля з моцна выгнутым серпападобным лязом.
ШАБЛЯЗУБЫ, -ая, -ае. У выразе: шаблязубы тыгр — выкапнёвая жывёліна сямейства кашэчых з вялікімі шаблепадобнымі верхнімі ікламі.
ШАБЛЯРОГІ, -ая, -ае. У выразе: шаблярогая антылопа — парнакапытная жывёліна сямейства пустарогіх, якая мае шаблепадобныя рогі.
ШАБÓТ, -а, М -боце, м. Чыгунная аснова кавадла механічнага молата.
[Фр. сІíаЬоíіе.]
ШАБРАВÁЛЬНЫ, -ая, -ае. Які мае адносіны да шаброўкі. Шабравальная работа. // Прызначаны для шаброўкі. Шабравальны станок.
ШАБРАВÁЦЦА, -рýецца; незак. Спец. 1. Апрацоўвацца шаберам.
2. Зал. да шабраваць.
ШАБРАВÁЦЬ, -рýю, -рýеш, -рýе; незак., што. Спец. 1. Тое, што і шабрыць. У Анатоля два вучні—Алег і Анатоль. Адзін, узабраўшыся на верх, шабруе вялізны круг, другі пракручвае дрэллю адтуліну ў станіне. Асіпенка.
2. У цаглянай кладцы — укладаць (цэглу) так, каб нівы па вертыкалі не супадалі.
ШАБРАННЕ, -я, н. Спец. Дзеянне паводле знач. дзеясл, шабрыць.
ШАБРАНЫ, -ая, -ае. Дзеепрым, зал. пр. ад шабрыць.
ШАБРÓВАЧНЫ, -ая, -ае. Спец. Які мае адносіны да шаброўкі. Шабровачная праца. // Які служыць, прызначаецца для шаброўкі.
ІПабровачны інструмент. Шабровачная лінейка. Шабровачны станок.
ШАБРОУКА, -і, ДМ -ўцы, ж. Спец. Дзеянне паводле знач. дзеясл, шабраваць.
ШАБРОУШЧЫК, -а, м. Рабочы, які займаецца шаброўкай.
ШАБРОЎШЧЫЦА, -ы, ж. Жан. да шаброўшчык.
ШАБРЫЦЦА, -рыцца; незак. Зал. да шабрыць.
ШАБРЫЦЬ, -ру, -рыш, -рыць; незак. Спец. Апрацоўваць шаберам. Слесары разбіраюць станок, замяняюць, што патрэбна, шабраць. Ярашэвіч.
ШАБУЛДЫХ, выкл. у знач. вык. Разм. Ужываецца паводле знач. дзеясл, шабулдыхнуцца і шабулдыхнуць. У яму, дзе зімавала бульба, набегла вада. Косцік ішоў, паслізнуўся на гліне і — шабулдых у ваду. С. Александровіч. [Рыбак:] — Падцягнуў., [шчупака] да берага, хацеў рукамі ўхапіць, ды не ўтрымаўся і — шабулдых у ваду! Якімовіч.
ШАБУЛДКІХНУЦЦА, -нуся, -нешся, -нецца; зак. Разм. З шумам, хутка ўпасці, уваліцца ў ваду, балота і пад. Сомік шабулдыхнуўся ў калатушку і уехаў аж па пояс. Крапіва.
ШАБУЛДЫХНУЦЬ, -ну, -неш, -не; зак. Разм. і. што. Кінуць што-н. у ваду або выплеснуць ваду куды-н. Шабулдыхнуць камень у ваду. □ Шабулдыхнуў [ражку] з вадою на галаву. Тады не было калі мыцца, а ў гэтай мясцовасці і не было дзе. Сташэўскі.
2. Тое, што і шабулдыхнуцца.
ШАБУРШЭЦЬ, -шý, -шыш, -шыць; незак. Разм. ПІамацець, шастаць. За дзвярыма хлюпаў дождж, вольны вецер шабуршэў саламянымі стрэхамі. Лынькоў. [Міхась] ішоў па ржэўніку, і ржэўнік шабуршэў пад нагамі. Скрыган.
ШАВЕЦ, шаўца, м. Майстар па шыццю і рамонту абутку. Шаўцу заказчык боты заказаў І ў тэрмін да яго ў майстэрню завітаў. Корбан.— Куды ты, Андрэй? — запытала ў яго маці.— У камору. Кавалак скуры там быў. Боты трэба шаўцу занесці, няхай падладзіць, а то перады рвуцца. Чарнышэвіч.
ШАВÉЦКІ, -ая, -ае. Звязаны з шыццём і рамонтам абутку; які служыць для шыцця і рамонту абутку. Шавецкая справа. Шавецкі варштат. □ Зранку пасля паверкі Лазар ішоў пад канвоем у турэмную шавецкую майстэрню шыць і рамантаваць абутак. Колас. Гарасім дастаў з шуфляды стала вялікую шавецкую іголку і даў мне. Якімовіч.
О Шавецкая смала гл. смала.
ШАВÉЦТВА, -а, н. Рамяство, занятак шаўца. Бацька — бадыль дымаўскі. Зямлі сваёй нават і дзесяціны поўнай не было. Шавецтвам займаўся. Крапіва.
НІАВІЁТ, -у, М -віёце, м. Лёгкая, мяккая, крыху варсістая шарсцяная ці паўшарсцяная тканіне, якая ідзе на шыццё верхняй вопраткі. Касцюм з шавіёту. [Англ. спеуіоí.]
ШАВІЁТАВЫ, -ая, -ае. Які мае адносіны да шавіёту. Шавіётавая вытворчасць. // Пашыты з шавіёту. Убраны ў сіні шавіётавы касцюм і ў сіняй кепцы на галаве, на двор выйшаў Генька. Паслядовіч.
ШАВШІЗМ, -у, м. Ваяўнічы буржуазны нацыяналізм, які прапаведуе выключнасць адной нацыі і пагарду да іншых, распальвае
Шавініст
341
Шайморы
нацыянальную варожасць. Ведучы рашучую барацьбу супраць буржуазнага нацыяналізму і шавінізму, Маркс падкрэсліваў, што сапраўдныя ннцыянальныя інтарэсы рабочага класа не толькі не супярэчаць інтарэсам інтэрнацыянальным, а, наадварот, арганічна спалучаюцца з імі. «Звязда».
[Фр. сЬаш'іпізте.]
ШАВІНІСТ, -а, М -сце, м. Прыхільнік шавінізму.
ШАВІШСТКА, -і, ДМ -тцы; Р мн. -так; ж. Жан. да шавініст.
ШАВІШСТБІЧНЫ, -ая, -ае. Які мае адносіны да шавінізму, шавіністаў, уласцівы ім. Шаеіністычныя погляды. ІПавіністычныя лозунгі. □ Капіталізм з яго эксплуатацыяй чалавека чалавекам, з яго шавіністычнай і расісцкай ідэалогіяй, з уласцівым яму маральным упадкам, разгулам спекуляцыі, карупцыі, злачыннасці разбэшчвае грамадства, сям'ю, чалавека. Праграма КПСС.
ШАВЯЛÉННЕ, -я, н. Дзеянне паводле знач. дзеясл, шавяліць і шавяліцца.
ШАВЯЛІЦЦА, -вялюся, -вéлішся, -валіцца; незак. 1. Злёгку варушыцца, прыходзіць у рух пад уздзеяннем чаго-н. Лісты дрэў ледзь шавеляцца і ціха шапацяць, хоць ветру зусім няма. Мыслівец. // Рабіць рухі, варушыць якімі-н. часткамі цела. Параска стаяла тварам да сцяны, абапёршыся рукамі, і не шавялілася. Лобан. Чуллівыя тоўстыя губы хваравіта шавяліліся пад пушыстымі чорнымі вусамі. Паслядовіч.
Мітусліва перасоўвацца, знаходзіцца ў хаатычным руху. [Лёнька:]—Мы толькі слухалі, як .. [пчолы] шавеляцца і гудуць. Васілевіч.
перан. Праяўляць актыўнасць, ажыўляцца. Народ шавеліцца.
к. перан. З'яўляцца, узнікаць (пра думкі, пачуцці і пад.). Нейкі адказ на гэта пытанне як бы недзе шавяліўся ў Юзікавай галаве. Крапіва.
5. заг. шавяліся (шавялíцеся). Разм. Ужываецца як прымус, пануканне да дзеяння ў значэнні: рабі (р а б і ц е) што-н. хутчэй, спяшайся (спяшайцеся), варушыся (варушыцеся). Хутчэй шавяліся!
ШАВЯЛІЦЬ, -вялю, -вéліш, -валіць; незак. 1. каго-што. Злёгку прыводзіць у рух, кратаць што-н. Вецер шавяліў пажоўклае лісце на дубах, і яно ледзь чутна шалясцела. Чарнышэвіч. Па-над полем плавае лёгкі цёплы вецер і шавеліць на галаве ў дзеда густыя пасярэбракыя валасы. Галавач. // перан. Прымушаць да дзейнасці, працы, выводзіць са стану вяласці, абыякавасці да акаляючага; узбуджаць.
2. чым. Злёгку рухаць чым-н. Зося лёгка разбірала знаёмы почырк і ледзь шавяліла губамі. Крапіва. Счапіўшы ў рукавах рукі, Фішар дрыжаў, шавяліў плячыма, тупацеў нагамі. Быкаў.
О Шавяліць мазгамі (галавою) — тое, што і варушыць мазгамі (галавою) {гл. варушыць).
ШАВЯЛЬНУЦЦА. -вяльнýся, -вяльнéшся, -вяльнéцца; -вяльнёмся, -вельняцéся; зак. Аднакр, да шавяліцца.
ШАВЯЛЬНУЦЬ, -вяльнý, -вяльнéш, -вяльнé; -вяльнём, -вельняцé; зак. Аднакр, да шавяліць.
следующая страница>