Педагогикалық қарым-қатынастың стильдері
Педагогикалық қарым-қатынас бір адам екінші адаммен тәжірибе (білім, икем, дағды, жалпы адамзаттық мәдениет, ұлттық құндылықтар т.б.) алмасқанда болады; ол әрбір профессионалды қарым-қатынаста болады, сондықтан да педагогикалық стильдерді кейде бізбен сипаттаған басшылық стильдеріне ұқсатады.

Педагогикалық стильдердің артық көруі мен адамдардың Мен-концепциясының арасындағы байланыс табылды: автократиялық стиль көбінесе өзін білмейтін және қабылдамайтын адамдарға сай, сынға жабықтығымен, ренжігіштігімен, эмоционалды регидтілігімен мінезделеді. Және, керісінше, демократиялық стильді ұстанатын педагогтарда әдетте позитивті Мен-концепциясы болады, ашық және мейрімді, сынға төзе алады, өзіндік ирониясы болады және өзіндік өзгеруге дайын.

Автократиялық стильді қолдануында құрылған оқу орнында “мектеп-фабриканың” белгілері болады, ал демократиялық бағытталған оқу орнында “мектеп-отбасының” белгілері болады, бірақ қазіргі кезге дейін педагогикалық жүйелердің артықшылықтары анықталған жоқ : “мектеп-фабрикаларда” әдетте үлгерім жоғары, ал “мектеп-отбасында” қатысушылардың мазасыздығы төмең, микроклиматы жақсырақ болады.

Педагогикалық қарым-қатынастың мақсаттары туралы айта отырып, отандық зерттеуші А.Б.Орлов « мұғалімнің тұлғалық центрациясы » деген терминді қолданды, оның ойынша ол педагог іс-әрекетінің жүйе құраушы мінездемесі болып табылады, оның көптеген көрінулерін анықтайды : педагогикалық стиль, қатынас, әлеуметтік перцепция (14). Сөйтіп, педагогикалық іс-әрекет мұнда сонымен қатар рухани-дүниетанымдық компоненттен бастап сипатталады.Орлов әрбіреуі педагогикалық іс-әрекетте басыңқы бола алатын негізгі жеті центрацияны бөліп көрсетеді: эгоистік (өзінің ”Мен” қызығушылығында), бюракратиялық (администрацияның, басшылықтың), конфликтік (әріптестерінің қызығушылығында), авторитетті (ата-ананың, қатысушылардың), танымдық (оқыту және тәрбиелеу талаптарында), альтруистік (қатысушылардың қажеттіліктерінде), гуманистік (өзіндік мән мен басқа адамдардың-администратордың, әріптестердің, ата-аналардың, қатысушылардың мәндерінің көрінулерінде).Орлов бойынша центрация тәлімділік іс-әрекетінің әдісі мен сәттілігін анықтайды.

Басқа отандық зерттеушілер, бағдарлардың маңыздылығын мойындай отырып, көбінесе сабақ беруде қолданылатын тәсілдерге шоғырланады (11). Н.К.Марков пен А.Я.Никонованың ойынша педагогикалық стильдің негізінде мазмұнды сипаттамалар (педагогтың өз еңбегінің процесі мен нәтижелігіне бағдары, өзінің еңбегіндегі бағдарлық және бақылаушы-бағалаушы кезенін ашу, әдістемелілігі мен импровизациондылығы), динамикалық сипаттамалар (икемділік, тұрақтылық, бір нәрседен келесі нірсеге көңіл ауысымдылығы) және нәтижелілік (оқып жатқандардың білімдерінің деңгейі мен оқытудың дағдысы) жатыр. Авторлардың зерттеулері көрсеткендей педагогтың индивидуалды стилінің қалыптасу процесінде стильдің мазмұнды сипаттамалары өзгеруі мүмкін, ал динамикалық сипаттамалардың өзгеруі, яғни эмоционалдылық пен саналылықтың өзара өтуі анықталған жоқ.

Маркова мен Никонова 4 педагогикалық стильді бөліп көрсетті: эмоционалды-импровизационды, эмоционалды-әдістемелік, импровизационды-пайымдаушы, пайымдаушы-әдістемелік. Эмоционалдылық оқушылармен жақсы контактіде болуды, педагогтың бірегей іс -әрекетке қатысуын, экстраверттілікті топшалайды. Пайымдаушы стильдер мотивациядан гөрі саналыққа және заттың логикасына жүгінеді.Сабақ берудегі импровизация оқытушының үйдегі дайындылығының нашарлығын болдырады, бірақ сабақтар педагогтардың шабыты секілді ситуативті өзгергіштеріне тәуелді бола алады. Ал әдістемелік жақсы құрастырылған бағдарлама бойыншы құралған оқытудың тұрақтылығы мен жоспарлылығын қамтамасыз етеді, нәтижесінде педагог “оқыту машинасына” айналып, оқытылу курсына субъективті ештенесін әкелмеуі де мүмкін. Сөйтіп, сабақ беруде де мәнді индивидуалды аралық вариативтілігі болады, соның арқасында әрбіреу өзіне іс-әрекеттің адекватты тәсілін құрап алуы мүмкін.

Ата-ана тәрбиесінің стильдері
Ата-ана тәрбиесі стилінің құрамында лидерлік пен педагогикалық қарым-қатынастың ерекшеліктері болады, бірақ оның неғұрлым мәнді элементтері эмоционалды қатынас пен балалардың тәртібіне деген бақылаудың деңгейі болып табылады. Диана Бомбринд 3 негізгі стильді бөліп көрсетті, кейін оған төртіншісі де қосылған, бірақ ата-ана стилін жиі ата-ананың өзіндік ерекшелігімен байланысты емес, балалар тұлғасы үшін оның салдары контекстінде талдайды. А.Е.Личко ата-ана стилінің бұрмалануын жасөспірімдердің мінез акцентуациясының көрінуімен байланыстырған, бірақ сонда да бұл стильдердің субъектісі жайлы мәселе әлі толық зерттелінбеген болып қалады.

Сөйтіп, қарым-қатынас пен тұлғааралық қатынастар стилі іс-әрекет контекстінде қарастырылса да, оның логикасына бағынса да, оның арқасында пайда болып, жұмыс істеседе, ол құндылық бағдарлары мен адамдардың тұрақты индивидті қасиеттеріне сүйенеді.

Студенттердің өзіндік жұмысына арналған сұрақтар

1. 
   Әртүрлі ғылымдарда берілген жеке адам анықтамаларының сипатымен мазмұны.
   
2. 
   Жеке адамның қалыпты және қалыптан тыс дамуының себептері және оның тұрақтануымен байланысты проблемалар.
   
3. 
   Темперамент және жеке адам.
   
4. 
   Темперамент және оның табиғи негіздері.
   
5. 
   Темперамент типтері және олардың психологиялық сипаттамасы.
   
6. 
   Мінездің әлеуметтік-адамгершілік типтері.
   
7. 
   Жеке адамның жалпы құрылымындағы мінез орыны.
   
8. 
   Мінез қалыптастыру жолдары мен шаралары.
   
9. 
   Мінез және адамның басқа қасиеттері арасындағы байланыс.
   
10. 
    Қабілет және нышандар арақатынасы.
    
11. 
    Генотип, жүйке жүйесінің қасиеттері мен адам қабілеті арасындағы байланыс.
    
12. 
    Қабілеттердің жынысаралық айырмашылығы.
    
13. 
    Адам қабілеттерін жедел дамыту шарттары
    

Білімді тексеруге арналған сұрақтар

1. 
   Индивидуалды сипат(стиль)туралы түсінік.
   
2. 
   Жүріс-тұрыс пен әрекеттің индивидуалды сипаты.
   
3. 
   Дифференциалды психологиядағы жас мәселесі(сандық және сапалы сипаттамасы).
   
4. 
   Темперамент туралы ілімнің дамуы және негізгі теориялары.
   
5. 
   Темпераменттің типтері.
   
6. 
   Темпераменттің негізгі қасиеттері(сензитивтілік, белсенділікжәне т.б.).
   
7. 
   Дифференциалды психологиядағы қабілеттер проблемасы.
   
8. 
   Жоғарғы нерв қызмет типтерінің қабілеттермен арақатынасы.
   
9. 
   Дарындылық адамның индивидуалды-психологиялық ерекшелігі ретінде.
   
10. 
    Қабілеттердің классификациясы.
    
11. 
    Қабілеттерді өлшемдеу мәселесі.
    
12. 
    Дифференциялды психологиядағы мінез проблемасы.
    
13. 
    Мінездік қасиеттер(жетекші,типті және жекеленген).
    
14. 
    Мінездің құрылымы және психологиялық қызметтері.
    
15. 
    Жеке адам, темперамент және мінез арақатынасы.
    
16. 
    Жеке адам индивидуалдылықтың ең жоғарғы деңгейі ретінде.
    
17. 
    Дифференциалды психологиядағы ақыл-ой(интеллект)мәселесі.
    
18. 
    Дифференциалды психологиядағы математика-статистскалық әдістер.
    
19. 
    Адам конституциясының деңгейлері мен құрылымдық элементтері.
    
20. 
    Э.Кречмер және У.Шелдон бойынша адам конституциясының типтері.
    
21. 
    Адамның нейротиптік қасиеттерінің проблемасы(түрлі көзқарастар).
    
22. 
    Мінез акцентуациясының типтері.
    

Тест

1. Жеке адамның әлеуметтік тұлға ретінде қалыптасуының биологиялық негізін танытатын психологиялық қасиет:

А) Мінез.

В) Қабілет.

С) Сезім.

D) Темперамент.*

E) Ерік.
2. Сипаты тікелей темпераменттен көрінетін адам қасиеті:

А) Әрекет-қимыл.*

В) Сана.

С) Мінез.

D) Сезім.

E) Қабілет.

3. Темпераменттік қасиеттер басқа психикалық құбылыстарға қарағанда:

А) Тұрақтанған.

В) Ауыспалы.

С) Динамикалы. *

D) Өзгермелі.

E) Икемдескіш.

4. Негізіне қара өт сұйықтығы алынған темперамент атауы:

А) Пикник.

В) Холерик.

С) Сангвиник.

D) Меланхолик.*

E) Флегматик.

5. Гален белгілеген темперамент атауларына қатысы жоқ психологиялық термин:

А) Астеник.*

В) Флегматик.

С) Холерик.

D) Сангвиник.

E) Меланхолик.

6. Негізіне қан сұйықтығы алынған темперамент атауы:

А) Пикник.

В) Холерик.

С) Сангвиник.*

D) Меланхолик.

E) Флегматик.

7. Темпераментті адамның дене құрылымына байланыстыруды негізге алған конституциялық типология теориясының авторы:

А) Русалов.

В) Кречмер.*

С) Стреляу.

D) Павлов.

E) Теплов.

8. Бойы ұзын, нәзік денелі, тар иықты адамдарды біріктіретін психологиялық тип тобы:

А) Лептосоматик.*

В) Пикник.

С) Атлетик.

D) Диспластик.

E) Эндоморфты.

9. Конституциялық типология бойынша шизотомик темпераментіне жататын адам сипаты:

А) Денесі мығым, ойлауы шабан.

В) Денесі нәзік, икемі жоқ.*

С) Семізшең, тіл табысқыш.

D) Қапсағай.

E) Дене мүшелері қисынсыз.

10. 40 жылдарда АҚШ-та Кречмер теориясына эмбриологиялық белгілер идеясын қосып, темперамент зерттеулерін одан әрі байыта түскен ғалым:

А) Стреляу.

В) Шелдон*.

С) Гален.

D) Вилюнас.

E) Бюлер.

Жоғарғы әрекетті және шығармашылықта қажеттілікті қамтамасыз ететін қабілеттің дамуының жоғары деңгейі: A) таланттар B) Нышандар C) Арнайы қызығушылықтар D) Дарындылық E) Бейімділік	A
Шығармашылық қабілет дамуының жоғары сатысы A) Нышан B) Тұқым қуалау арқылы берілетін қабілет C) Талант D) Данышпандылық E) Дарындылық	D
Адамның тұлға болып қалыптасуының басты шарты: A) Қоршаған орта B) Өзіндік қуат C) Жаратылыстан тыс күш D) Биологиялық бастаулар E) Әлеуметтік қатынастар	E
Мінез: A) Психикалық қасиет B) Ой тәсілі C) Таным процесі D) Психикалық күй E) Қимыл әрекет	A
А.Е. Личко бойынша мінездің акцентуациялық типі: A) Конформды тип B) Лабильді тип C) Истерендті тип D) Сенситивті тип E) Демонстративті тип	A
Жаңа білімге ие болу, дағдыларды және іскерліктерді қалыптастырудың нәтижелі болуы жалпы адамның психологиялық ерекшеліктеріне тәуелді болады, бұны: A) мінез B) қабілеттер C) қасиеттер D) ойлау E) күйлер	B
Немқұрайлы, жалқау, еріксіз мінездер пайда болады A) флегматикте B) барлық темперамент типтерінің өкілдерінде C) холерикте D) сангвиникте E) меланхоликте	A
Шапшаңдығымен, құбылмалығымен және көпшілдігімен ерекшеленетін ширақ темперамент типі: A) Индивид B) Холерик C) Сангвиник D) Меланхолик E) Флегматик	B
Организм негізі генотопы арқылы танылуы мүмкін емес адам ерекшелігі: A) Анатомиялық құрылымы B) Темпераменті C) Физиологиялық ерекшелігі D) Жүйке жүйесінің динамикасы E) Мінез бітістері	E
Қабілеттіліктерді дамытудың табиғи алғышарттары болып не табылады: A) Ептілік B) Қызығушылықтар C) Нышандар D) Дағдылар E) Шартты рефлекстер	C

<предыдущая страница