Темпераменттің физиологиялық негіздері
Темпераменттің физиологиялық негізі – жүйке жүйесінің жалпы типі болып табылады. И.П. Павловтың пікірінше, темпераменттің физиологиялық негізінде қозу мен тежелу процестерінің қасиеттері: қозу, мен тежелу күші, олардың тепе - теңдігі және қозғалымпаздығы жатыр. И.П. Павлов қозу күші мен тежелу күшін жоғары жүйке жүйесінің бір-бірінен тәуелсіз қасиеттері ретінде бөліп қарастырды. Қозу күші жүйке талшықтарының жұмысқа қабілеттілігін бейнелейді. Тежелу күші тежеуді жүзеге асыратын жүйке жүйесінің қызметі.

Жүйке процестерінің тепе-теңдігі қасиетін қарастыра отырып, И.П. Павлов қозу және тежелу процестерінің тепе-теңдігін көрсетті. Егер қозу немесе тежелу процестерінің бірі басым болса, адам ұстамсыз болады. Жүйке жүйесінің келесі қасиеті – жүйке процестерінің қозғалымпаздығы – бір жүйке процесінің екіншісімен алмасу жылдамдығы.

Павлов жіктеген жүйке процестері жүйке жүйесі деп аталатын белгілі комбинацияларды қалыптастырады. Бұл тип индивидке тән негізгі жүйке жүйесі қасиеттерінің жиынтығынан құралады – күштер, тепе-теңдігі мен қозғалымпаздығы, қозу және тежелу процестерінің сәйкестігі.

И.П.Павлов пікірінше, жүйке жүйесінің Гиппократ бөліп көрсеткен темперамент типтеріне жақын негізгі төрт типі бар. Жүйке процестерінің күшінің көрінуіне байланысты күшті және әлсіз типтерге жіктеледі. Олар өз кезегінде салмақты және ұстамсыз болып бөлінеді. Ұстамсыз тип қозудың тежелуден басымдылығымен сипатталады. Күшті ұстамды тип қозғалымпаз және инертті немесе енжар болып бөлінеді.

Сангвиник – күшті, тепе-тең, қозғалғыш тип;

Флегматик – күшті, тепе-тең, инертті тип;

Холерик – күшті, қозуы тежелуінен басым тип.

Меланхолик – қозу күші де , тежелу күші де әлсіз тип.

Темперамент түрлері және олардың психологиялық сипаттамалары

Темперамент типтері – тұлғаның психикалық қасиеттерімен сәйкес келетін заңды құбылыс немесе байланыс. Красис (лат.- темперамент) – Гиппократ бойынша қатынас, пропорция.

Темперамент типтері:

Сангвиник (лат. sanguis – қан) – жоғары психикалық белсенділікпен, қуаттылықпен, жұмысқа қабілеттілікпен, қозғалыс жылдамдығымен, мимиканың молдығымен және әртүрлілігімен, сөйлеудің жылдам қарқынымен сипатталады. Сангвинник әсерлердің жылдам алмасуына талпынатын, қоршаған оқиғаларға тез араласатын, қарым-қатынасқа жылдам түсетін адам. Эмоциялары – оң болып келеді – тез пайда болып, тез ауысады. Салыстырмалы түрде сәтсіздіктерді жеңіл және тез бастан кешіреді. Жағымсыздық пен тәрбиелік әсерлердің теріс жағдайларында сангвиниктердің қозғалымпаздығы шоғырланудың төмендеуіне, іс-әрекеттегі асығыстыққа, үстірттікке әкеледі.

Холерик (грек. chole - өт) – жоғары деңгейдегі психикалық белсенділікпен, әрекеттегі қуаттылықпен, қозғалыстағы күштілікпен, жылдамдықпен, талпыныспен, қарқынмен сипатталады. Холериктің көңіл-күйі жылдам алмасады, шыдамсыз, қызба, эмоционалды өзін басқаруы төмен, кей кезде агрессивті болып келеді. Тәрбиедегі кемшіліктер холериктің өмірлік күрделі жағдайларда эмоциясын бақылай алмауына әкеледі.

Флегматик (грек. phlegma – сөл) – психикалық төмен белсенділікпен, баяулықпен, мимиканың жадаулығымен сипатталады. Флегматиктің бір істен екінші іске алмасуы және жаңа ортаға бейімделуі өте күрделі. Флегматиктің көңіл-күйі қалыпты. Сезімдері мен көңіл-күйі тұрақтылықпен ерекшеленеді. Тәрбиедегі жағымсыз әсерлер флегматиктің эмоциясының жұтаңдығына, бір тектес әдетті әрекеттерді орындауға бейімділігін тудырады. Меланхолик (грек. melanos – қара, cole - өт) – психикалық белсенділіктің төмен деңгейімен, қозғалыстың баяулығымен, моторика мен сөйлеудегі ұстамдылықпен, тез шаршағыштықпен сипатталады. Меланхолик типіндегі адамдар жоғары эмоционалды сензитивтілікпен ерекшеленеді. Сыртқы әлсіз әсерге терең күйзелістік теріс эмоциялар көрсетеді. Тәрбиедегі теріс әсерлер меланхолик типіндегі адамдарда жоғары эмоционалды жараланғыштықтың, тұйықтықтың, бөлектенудің қалыптасуына әкеледі.

Индивидуалды құрылымдағы мінездің орны жайлы сипаттама
Мінез - адамның тұрақты психикалық ерекшеліктерінің индивидуалды қатынасы, берілген субъектінің белгілі бір өмір жағдайындағы мінез-құлқына шартталған. Мінез тұлғаның әлеуметтік мінез-құлық ерекшеліктерінде көрінетін, ең алдымен-мамандыққа, адамға және өзіне деген қатынасынан көрінетін психикалық іс-әрекеттің өзіндік қалыптасуы.

Мінезді зерттеуде Теофраст пионер болып саналады. 18 ғасырда Европада мінездің типологиясына көптеген зерттеулер жүргізілді, ал Дж.Ст.Милль жеке ғылым ретінде этологияны бөліп көрсетті (өйткені Теофраст кезеңінде мінезді этос деп санаған). Егер ескерсек, этика - бұл жақсылық пен жамандық туралы ғылым, онда мінез - адамның өзіндік жауапкершілігінің өлшемін шектейді және ашады, адамның басқара алатын қылықтарын анықтайды деген нұсқау алдық. Қазіргі уақытта “мінез” ұғымы дискуссионды болып саналады. Кейбір психологиялық ағымдарда бұл ұғымның өмір сүру құқығына мүлдем қарсы, ал көпшілігінде шетел анықтамалар баспасында және зерттеулерде мүлдем алынып тасталынған. Неге? Біріншіден, көптеген психологтердің ойынша, неғұрлым мінездің өзіндік көрінулерін қосатын және зерттелген, мінез бен тұлғаны жалпылай теңдестіру тенденциясы бақыланады. Екіншіден, феноменология бойынша мінезді этикаға жатқызады және сонымен қатар оның психологиялық жүйесіне қосу заңсыз болып саналады. Үшіншіден, жалпы өзіндік құбылыс ретінде мінезді зерттеу мүмкіндігіне күдіктену білдіреді. “Кейіпкер”, “тұлға” ағылшынша character деген мағына білдіреді.

Эго-психология өкілінің бірі Г.Олпорт: мінез-бұл бағаланатын тұлға, ал тұлға-бағаланбайтын мінез, яғни адамға бағалаусыз қатынаста, оның мінезі бақылай, өзгерте және дамыта алатынын өзіне шоғырландырады. Шынында да, мінез тәрбиенің және өзіндік тәрбиенің әсерінен өзгереді, жеткіншек жаста жалпы қырларында қалыптасады және адамның өмір бойында қалыптасады. Сөйтіп, мінез темпераментке қарағанда этикалық бағаға жатуы мүмкін.

Кеңестік психологияда “мінез қаңқасын” әрекетке тұрақтылықтың принципиалдылықтың, тұлға мен интеллектің өзара қатынасының, өмірлік мақсаттың бар болуы-ерікті құрайды деп үнемі ерекшеленеді. Шетелде, мінездің элементінескере отырып, өзіндік бақылау және өзіндік қалыптастырушыға синоним ретінде кейде “Мен Күші”, “Жоғары Мен Күші” ұғымдарын қолданады. Егер мінез және тұлға құбылыстары арасындағы бөлімдерді анықтау әр дайын мүмкін болмаса, онда мінез және темпераментті бөлу одан да қиын. В.Кречмер келесі дефинициялармен қолданды. Темперамент-бұл психофизиологиялық ағымдардың тума ерекшеліктері (олардың қозғалыстары, инерттігі, қызу тағы басқа). Мінез-бұл адамның өзіне, қоршаған адамға, әлемге деген қарым-қатынастың тұрақты ерекшелігі.

А.Г.Ковалев және В.Н.Мясищев индивидуалды зерттеу жолын 4 топқа бөлді:

1. 
   Мінез бен темпераментті теңдестіру
   
2. 
   Олардың арасында антагонистикалық қарым-қатынас орнайды
   
3. 
   Темперамент мінездің элементі болып табылады
   
4. 
   Темперамент мінездің табиғи негізі болып саналады
   

Соңғы позиция зерттеуге жақын, отандық ғылымдардың қабырғаларында пайда болған.Мұнда темперамент пен мінез бір-бірімен өзара шартталған. Темперамент жалғыз өзі мінезді анықтамайды. Табиғи темперамент негізіндегі өмірлік әсер, тәрбие және оқыту жүйке жүйесінің қасиеттері, генетикалық бағдармалар өзіндік өзін қалдырыды.Бірақ оның темпераменттен ерекшілігі, ол тұрақтылыққа, тоталдылыққа ие және мінез-құлықтың формалды ерекшеліктерін бейнелейді, мінез әрқашан және барлығында көрінбейді.

Мінездің басқа психологиялық категориялар арасынан позициялық 2 тәсілін бөліп көрсетуге болады. Бірінші жол, Кеңестік психологияда артық көрінген болып табылады. Мінездің темпераментпен байланысын үзбей, мінезді тұлғаның мазмұнды және рухани дүниеге көзқарастың сапасына жатқызады. Екінші жол, психикалық сау еместікке, тәуелділікке және тіпті, потологиялық дамуға әкелу бағыты ретінде сипаттайды. Сонымен, тұлға дамуының биік шыңы мен төменге қарай көрсету жолы сияқты қабылдайды.

Егер темперамент тұлғаның мазмұнды жағын анықтай алмаса, ал мінез нақты соларды, яғнм қалау, белгілі бір қатынастар және психикалық сау еместікті сипаттайды. Б.Г.Ананьев кез келген мінез сипаты тұлғаның қандайда бір қоршаған өмірге деген көзқарасын, олардың ішінде:

1. 
   Табиғат, қоғам және қоғамдық идеялар (идеология)
   
2. 
   Еңбек-адам өмір сүруінің тәсілі
   
3. 
   Индивидтің басқа адамдармен қоғамдық байланысы
   
4. 
   Өзіндік әрекет және адамның тұлғалығы.
   

А.Ф. Лазурский еңбегіндегі мінез психологиясы
А.Ф. Лазурский формалды және мазмұнды мінездемелерді индивидуалдылықтың бірегей шегінде байланыстыруға тырысып, былай деп жазған: идеалды классификация мынадай болуы керек: яғни өздерінің типтерінің әрқайсысына тек адамның субъективті ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қоса оның дүниетаным мен әлеуметтік физиономиясын жатқызды, әрине бұлар адам мінезімен байланыста болды. өзінің теориясының негізіне ол индивидті ортаға белсенді бейімделу принципін ала отырып, классификациясына 2 негізді бөліп көрсетті: психикалық деңгей және психикалық мазмұн. Психикалық деңгей неғұрлым биік болса, соған байланысты белсенді және өнімді бейімделу жүреді

Психикалық даму деңгейінің тума сапасы ретінде адамның дарындылығы және оның нервті психикалық қуатының қоры анықталады. Психикалық жоспарда деңгейдің жоғарлау критерилері ретінде:

1. 
   Іс-әрекет өнімділігі, көлемі, дифференциалдығы, адамның қызығушылығының жан-жақтылығы
   
2. 
   Жекелеген психикалық құбылыстың күйі мен қарқындылығы
   
3. 
   Психикалық құбылыстың сапалылығы мен шарттылығы идеялық процестердің сезімділіктен басымдылығы
   
4. 
   Психикалық элементтердің өсу координациясы және олардың арасындағы байланыстың күшеюі алынады.
   

Сонымен, психикалық өмір деңгейін А.Ф.Лазурский жүйесінде тұлғаның өзіндік актуализациясы, гуманистік бағыттылығы А.Маслоу мен Э.Шостромның теорияларына жақындатады.

Психикалық өмір мазмұны жалпы табыстылықты анықтамайды. Бейімделу тәсілдерін ортаның құбылыстарына берген жеке тұлға вариацияларында көрінеді. А.Ф.Лазурский эндопсихика ( негізгі психикалық және психофизиологиялық функцияларды қоршайтын сезім, ес, зейін, ойлау, ерік, жылдамдық және моторика күші тағы басқа ). Эндопсихика жалпы “формальды-динамикалық мінездеме” ұғымына жақын; ол комплекстер арқылы сипатталады және тіршілік етеді және де тума биологиялық механизмдер негізінде беріледі.

Экзопсихика тұлғаның сыртқы объектіліерге қатынасын ( табиғатқа, адамға, рухани қолайлыққа, адамның қзінің рухани өміріне және тағы басқа ) қосады. Экзопсихика біз көріп тұрғандай, заттық-мазмұндық мінездемелерге, психикалық өмірге және орта әсерлеріне әсер етеді.

Эндо және экзопсихика өзара әрекеттеседі, шарттасады және эндосипаты экзоның көрінуінің латентті кезеңінен актуалдығы өзгеруі мүмкін ( мысалы қабілеттер әрекетте көрінеді, ал мотив пен қызығушылық-бұл экзопсихикалық сапа).

Әртүрлі даму кезеңдеріндегі эндо және экзопсихикалық комплекстердің үйлесімділіктерін негізге ала отырып, А.Ф.Лазурский күрделі типология құрастырды:

1. 
   Эндопсихика
   
2. 
   Эндо мен экзо ерекшеліктерінің үйлесімділігі
   
3. 
   Экзопсихика
   

Сонымен, деңгейі жоғарлаған сайын рухани-дүниеге көзқарастың ерекшеліктері артық, тұлғаның биологиялық фундаментінің әсері азаяды.

Бұл ой қазіргі психотерапияның рухани-бағдарына жақын және де ол экстремалды жағдайда және күнделікті өмірде туатын тапсырманың ойдағыдай шешілуінің жоғары идеалдың құндылығы мен қажеттілігін көрсетеді. Психикалық өмірдің деңгейі өзгеруі мүмкін және тұлғаның әдепті бағаның критериі А.Ф.Лазурский ойынша, өзінің тұрмыс деңгейін жоғарлататын субъект болу керек ( қазіргі психологияда тұлғалық өсу деп аталады ).

Голланд психологтері Хейманс, Е.Вирсма және Р.ЛеСенна екі мың балаға сауалнама көмегімен зерттеу жүргізіп, өздерінің типологиялық негізіне 3 психологиялық сипаттаманы, мінездің негізгі элементтері ретінде жатқызды.

1. 
   Белсенділік – енжарлық іс-әрекеттің өмірдің барлық сферада көрінуін сипаттайды. Сонымен қатар тапсырманы жылдам орындау немесе орындалуын кейінге қалтыруын сипаттайды.
   
2. 
   Эмоционалдылық – эмоционалсыздық болып жатқан оқиғаларға деген жауап ретінеде эмоционалды реакцияларының көрінуінің жиілігі және күші.
   
3. 
   Біріншілер – екіншілер адамның темпералды – энергетикалық реакциясын көрсетеді, бір уақытта адамның өзінің уақытын құрастыру тәсілі және психикалық күйдің тұтқырлығын қамтиды. “Біріншілер” өздерінің эмоциясын тез көрсетеді, бірақ эффектілі және ізі тез жоғалады. Олар қазіргімен өмір сүреді, көпке қабілетті, бірақ ұзақ уақыт күшті емес, күтпегенді сүйеді және ұзақ уақыттық жоспарлар құруға қабілетті емес. “Екіншілер” бірінші әлсіз реакция көрсетеді, содан соң тітіркендіргішке жетіп, күші артып, эффект ұзақ уақытқа сақталады. Олар мардымсыз жағдайдың әсерінен көпке қуат алады, табанды, ұзақ уақытқа жоспар құрып орындауға қабілетті.
   

Эмоционалды, белсенділік, бірінші / екіншіліктің сапасын әртүрлі комбинациялар арқылы 8 мінез типтерін құруға болады.

Сонымен, мінез тұлғаның әртүрлі жағдайлардағы тұрақсыздық, теңсіздігінің мөлшерін анықтайды.

Мінез акцентуациясының шетелдік психологтерінің еңбектерінде талқылануы
Кез келген адам мазасыздық жағдайын сезінеді. Мазасыздық – бұл реалды және өткінші қауіптілікті бастан кешіре алу. Егер қауіптілік реалды болса, мазасыздық күшті жұмылдырып, шоғырландыруға көмектесіп, бейімделуді орындайды. Егер адам мұндай жағдайда жиі болса, онда психика жұқарады, ал өнімділік төмендейді. Мазасыздық бұл жерде ішкі тынышсыздыққа, дүрлігуге, қамдануға, қозғыштыққа өтеді. Сондлықтан да мінез – бұл тұлғаның фрустрациялық жағдайларға қарсы тұруы, мазасыздықтың шешілуінің индивидуалды тәсілі. Фруструация – бұл қажеттілікті қанағаттандыру мүмкіндігінің болмауы.

Бірақ, белгілі болғандай, жағдай қиындығы – бұл субъектілік құбылыс; сондықтан бір адамға танысу қиын (бұл астеникалық тұлғаларда болады), басқаларға айырылысу қиын (оларды тұйықталған), біреулерге монотонды еңбек қиын, басқаларға экстремалды жағдайларда әрекет жасау мүмкіндігі қиын. Қалған тапсырмалар жеңіл шешіледі және де адамның өмір сүру жолы жалпы өнімді болып табылады.

Егер мінез өзгеріп, оның қандайда бір сипаты айқын көрінсе, адам аса сезімтал болуы мүмкін. Бұл жағдай, адамда мінез акцентуациясының бар екенін көрсетеді. Акцентуация – кейбір мінез сипаттары аса күшейтілген норма варианттары. Соның салдарынан басқаларға тұрақтылық кезіндегі, психогендік әсердің негізгі түрі қатынасында таңдамалы осалы табылады (А.Е.Личко). Айқын акцентуация – “аз қарсыласу орнына” бағытталған фактордың әрекеті жағдайында тұлғаның дезадаптацияға әкелу мүмкіндігін көрсететін шеткі норма варианты. Жасырын акцентуация бұл қарапайым норманың көрінуі.

К.Леонгард мінез акцентуациясының классификациясын құрды, оны шеткі норма варианты деп түсінді. Сондықтан адамнығ күшті жағына қарағанда, оның жетіспеушілігін тізбелеу әсерін жасау түрін сипаттайды. Осында әдістің ерекшелігі, бірақ әрине, оған медициналық диагноз қою жеткіліксіз. К.Леонгард жаңа ұғымды енгізе отырып, 4 мінез акцентуациясын және 6 темперамент акцентуациясын бөліп көрсетті. Бұл акцентуацияларды төменде М және Т әріптерімен көрсетемін.

Қазір, әсіресе Кеңестік тәсілдер шегінде бұл бөлімдердің тарихи құндылығы бар, “таңдамалылық” түсінігі тоталды формалды – динамикалық сапа сияқты темперамент категориясына жатады. Міне, осы типтер:

1. 
   Демонстративті (истероидты) (М) - бұл тип адамның зейін ортасында болғысы келгенде көрінеді, бұл кезде ол не істеп, қалай істеп отырғанын ұмытады. Демонстративті типке жоғары ығыстыру қабілеті және әлеуметтік ортаға тәуелділік, өзін-өзі сендірушілік тән.
   
2. 
   Педантты (жоғары пунктуалды) (М) - өткенге көп уақыт бойы ренжу, түкке тұрмайтын жағдайларға маңызды көңіл аудару, белгілі бір мінез-құлық үлгілерін қстанушы, дәстүрді ұстанушы, тұйықталған, жоғары жауапкершіл тип.
   
3. 
   Тұйықталған тип (М) – бір күйден екінші күйге ауысу ауырлығы, ал оның негізгі қыры – бұл жоғары бағалы идеялардың қалыптасуы, соған ерекше маңыз білдіреді және қызметке өзінің және басқа адамның өмірін қоюға дайын болады.
   
4. 
   Қозғыш тип ( эпилептоидты ) (М) - өз әсерлерін, сөзін және мінез-құлқын күшпен басқарады. Аяқ асты бүлінгіш және әлсіз тітіркендіргіштерге күшті реакциямен жауап береді. Өткен өшпесіне қайта оралып, өш алуға бейім.
   
5. 
   Гипертимді тип (Т) – үнемі көтеріңкі көңіл-күймен жүреді, іс-әрекетке деген құштарлық, айналасындағыларға әр дайын аса зейінді болмағандықтан, өзінің жеке күйін күшпен басқарады. Бала – болашақ гипертим, таңертең оянғанда күліп тұрады және жағымды әлемдік қатынас объективті жетістіктерге әрдайын шартталған емес.
   
6. 
   Дистимді тип (Т) – керісінше, төмен көңіл-күймен, өмірдің қараңғы жақтарына көп көңіл бөледі. Бала оянғанда жылап тұрады, ал ересек жаста өмірдің жақсы жақтарын қабылдамайды, қоршағандардың неодекватты кінә сезімдерін тудырып, соған байланысты топта жоғары статусы болмайды.
   
7. 
   Қауіпті – қорқақ тип (Т) - қоқақ, тіпті өмірдің қиын емес тапсырмаларымен байланысты болғанда да үнемі қауіпті сезінеді.
   
8. 
   Циклотимді тип (Т) – жоғарыда көрсетілген екі типтің кемшіліктерін біріктіреді. Тұлғаның потологиялық дамуында моникалды-депрессивті психозға әкеледі.
   

9. Эмотивті тип (Т) – сезімдерімен өмір сүреді, барлық эмоционалды күйдің диапазонын қобалжиды, басқа адамдардың көңіл-күйін тез қабылдайды.

10. Аффективті – экзальтировты тип (Т) – нәзік және әсершіл адамдар, шындық өмірді иллюзорлы әлемге ауыстырады.

Аталған белгілердің акцентуациясының әлсіз түрінде көрсетілген. Олардың кейде пайдасы да бар. Мысалы истероидты акцентуациясы бар Адам публикалық мамандыққа шизоидты акцентуация шығармашылық ойлауға және оригиналды шешім қабылдауға, параноидты мінез-құлқының мақсаттылығында көрінеді.

К. Леонгард мінездің кейбір өмірге қиындық туғызатын сипаттарын ғана көрсетті. К. Леонгард еңбегін Санкт – Петербург зерттеушісі Личко толықтырды. Ол акцентуацияның 12 түрін көрсетті. Көбінесе К. Леонгард классификациясын мінезі әлі қалыптаспаған жеткіншектермен жұмыс жасағанда қолданады.

Белгілі MMPI тестінің авторлары С.Хатуэй және Дж.Маккинли мінез акцентуацияның көрінуіне қолданған, невротикалық триаданың 3 шкаласын және психикалық тетраданың 4 шкаласын бөліп көрсетті. Психопатия невротикалық бұзылулардан 3 белгі бойынша ерекшеленеді ( Ганнушкин бойынша ):

1. Тоталды ( яғни эмоционалды – аффективті, когнетивті сферасын және мінез-құлқын қамтиды ), сол уақытта неврозда локалды мінез болады ( мысалы, энурез, тұтығу, тиктар ).

2. Психопатия уақыт бойынша тұрақты және ұзақ емделеді, ( сол уақытта невроздарда өзіндік емделулер болады немесе аяқ асты ремиссия болады ).

3. Психопатияда әлеуметтік бейімделе алмаушылық, яғни өзіне деген қатынасының критикалық бұзылулар, мінез-құлық нормасының бұзылуларын сипаттайды, ( бұл уақытта невротиктарда кінә сезімдерінің аса айқын көрінуі ).

Сондықтан да кейде психопат – бұл басқалармен араласу қиын болған адам, ал невротик - өз-өзімен қиын болған адам.

Ф.Б.Березинаның невротикалық бұзылуларға берген классификациясы бойынша 3 түрін көрсетуге болады:

1. 
   Депрессия – айқын мазасыздық, қоқыныш.
   
2. 
   Ипохондрия – денсаулығы үшін тынышсыздық, мазасыздықтың соматизациясы.
   
3. 
   Истерия – мазасыздық факторларының ығыстырылуы.
   

Психикалық бұзылулар келесі топтарды құрайды:

1 Әлеуметтік психопатия (мінез-құлықтағы қысым);

2 Параноялды синдром (аффект регидтілігі, қатып қалу, сандрау, жабысқақтық);

3 Мазасыздық-фобиалық синдром, психоастения (шектеулі мінез-құлықтың, мазасыздықтың шегеленуі);

4 Шизоидты синдром (мазасыздықтың аутизмы, бөлектену, «психикалық дистанцияның» көбеюуі).

Мінез – динамикалық құбылыс, өзін әр түрлі көрсетеді. Әсірессе, жас өспірімде. Біріншіден, акцентуация аффекттік реакцияларда көрінуі мүмкін. Оның бірнеше түрлері бар:

1. Интрапунитивті (өзіне жарақат түсіру жолындағы аффект күші);

2. Экстрапунитивті (қоршағандарға агрессия жолымен аффект күші);

3. Импунитивті (аффектогендік жағдайдан ақылсыз қашу);

4. Демонстративті (аффект «спектакльдан» қуат алады).

Екіншіден, өтпелі психопотологиялық мінез-құлықтың бұзылуы. Оның түрлері:

1. Делинквенттілік (ұсақ құқық бұзушылық);

2. Токсикоманикалық мінез-құлық;

3. Үйден қашу және қаңғыру;

4. Транзиторлы сексуалды девиация (ерте жыныстық өмір, жасөспірімдік гомосексуалға өтуі).

Үшіншіден, акцентуация фонында психикалық бұзылулардың дамуы мүмкін.

А.Е.Личко акцентуацияның өзгерісінің динамикалық бағытын анықтап, оған оның түрінен латентті түріне өтуді жатқызады, акцентуацияның «шеткі психопатияға» және трансформациясының мазмұны жағынан өзіне ұқсас акцентуацияның қосылуын көрсетеді (мысалы, гипертимдінің циклоидтыға ауысуы).

Мінез өзінің орнығуын жеткіншек шақта аяқтайтын болғандықтан, оның дамуына әсер ететін фактор – жанұялық тәрбие. Э.Г.Эйдемиллер және В.В,Юстицкий ата-ана тәрбиесі стиліндегі кейбір бұрмалалар мен акцентуацияның арасындағы байланысты анықтады.

Сонымен, гиперпротекцияға лайықты (бақылау жоғары және тыйым жоқ болғанда) истероидты және гипертимді түрі дамиды, ал басыңқы гиперпротекций жағдайында (жоғары бақылауда тыйым аса көп болса) психоастениктерде, сензитивтілерде және астено-невротиктерде астеникалық сипат басым болады. Ал гипертимділер ата-аналарынан босауға тырысады, үйден қашады. Эмоционалды шеттету жағдайында ата-аналар жағынан эпилептоидты акцентуация қалыптасады; ал алғашқы эмоционалды-лобилді фонында сензитивті немесе астено-невротикалық акцентуацияда декомпенсация күшейеді, невротикалық бұзылулардың тууын әкеледі. Жоғары моральды жауапкершілік психоастеникалық акцентуацияның пайда болуын әкеледі. Қадағалаумашылық стилі (ата-аналар мен баланың бақылауы, тыйым салулары,талаптары, қажеттіліктің қанағаттануы осал болғанда) гипертимді акцентуацияның пайда болуын немесе конформды акцентуацияның немесе баллада тұрақсыздықтың әлсіз психикалық қоймасына әкеледі.

Азды –көпті қалыптасқан акцентуация осымен өзқ дамуын аяқтамайды. Тұлғаның өмір сүру барысында акцентуация өзгеруі мүмкін. 25-30 жаста психопатиялы адамдар психикалық тұрақтылық жағынан өзгереді, қалыпты жағдайда еңбек етіп, өзінің психикалық сау еместігін көрсетпеуі де мүмкін деп П. Б. Ганнушкин көрсеткен.

Әрбір жеке адамды толығымен мінездің бір түріне жатқызуға болмайтыны түсінікті. Көбі араласқан типке жатады, олардың арасынан екі негізгі түрге: аралық (эндогендік факторлармен шартталған, мысалы лабилді-циклоидты, конформды-гипертимді) және амальгамды (бір типтің басқаның эндогенді ядросына сипаттарын телу салдары ретінде қалыптастырушы). Мынадай құқықтық сұрақ туады: табиғатта «қалыпты мінезі» бар адам өмір сүре ме? Қандай да мінезді сипаттағанда психологтар психикалық тепе-теңдікті араластыра отырып, қандай да бір айқын аспектіге топталады. Айталық, шын мәнінде сезімдері, ойлары және әрекеттері толық тепе-теңдікте болатын адамдар кездесе ме, онда бұл әр түрлі мінездің, индивидуалды түстің жойылуы емес пе? – деп Рибо жазды. Сөйтіп «мінезсіз» адам теоретикалық ойлар болып табылады, ал танымал психиатр П. Б. Ганнушкин сияқты адам акцентуациясы өмір сүруі үмкін емес деп саналған.

MMPI сұрақтамасы және оның модификациялары арқылы жүргізілген мінездің қалыптасуындағы тума және орта үлесін зерттеу, жеке акцентуация ретінде дамуға деген психогенетикалық әсерлердің, сонымен қатар жалпы көрсеткіштердің профильдердің жоқтығын көрсетті. Тек қана әлеуметтік интроверсия шкаласы ғана өзгеше болып табылады. Генотиппен неғұрлым көп байланысқан қарым-қатынас жағдайындағы мінез-құлық анықтайтын қасиеттер тобы болып табылады.

Қабілет анықтамасы
Әрқандай іс- әрекетке байланысты адам қандай да қызметті орындауы қажет және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жәрдем беретін сапаларға ие болуы тиіс.Мұндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті түрде, бір жағынан, өзіндік психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден - әркімде өз алдына, қайталанбас көрінісінен жеке адам қабілеті деп аталады. Адам болғанның барлығы тік жүру, сөйлеу мүмкіндіктеріне ие, бірақ бұлардың бірі де шын қабілет тобына кірмейді, себебі, біріншісі – психологиялық құбылыс емес, екіншісі – баршада бірдей көрінетін әрекет. Қабілеттердің табысты іс - әрекетпен байланыстылығын баса айтумен, тиімді нәтижеге негіз боларлықдара өзгермелі адам қасиеттерінің шеңберін тарылта қарастыру керек.Қабілет өз ішінде әртүрлі психофизикалық қызметтер мен психикалық процестерді ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаның барша даму деңгейін қамтыған әрі оларға тәуелді күрделі бірігім.

Қабілет – білім, дағды, ептіліктерді игерудің мүмкіндік көзі, ал оның іске асу аспауы көп жәйттерге тәуелді. Білім, ептілік және дағдылардың игерілуімен олардың қабілетпен тікелей байланысы көріне бастайды, яғни іс - әрекетті игеру барысында қатыса отырып, қабілет одан әрі дамиды, іс - әрекетке жаңа мазмұн мен сипат береді.

Іс - әрекеттің нәтижесі, орындалу деңгейі мен тәсілдерінің тиімділігі қабілетке тәуелді.

Қоғамның әр тарихи даму кезеңінде қалыптасқан әлеуметтік жағдайлардан мүмкін болар қабілеттер өрістей түседі не кедергілерден сөніп кетеді, нақты іс жүзінде көрініп не пайдалану сәті болмай қалады.

Әрбір адамның іс - әрекетті орындау тәсілі сол адамның психикалық таным процестерінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының жұмысына, сезім мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау жылдамдығына және адамның даралық қасиетіне байланысты.

<предыдущая страница | следующая страница>