«Шылым шегу – адамныњ орынсыз тілегінен т±ѓан баќытсыздыќ» деген болатын орыстыњ белгілі фармакологы И.М.Догель. ¤йткені адам баласында темекіге деген табиѓи ќажеттілік жоќ.

Қазіргі кезде үшінші мыңжылдықтың басында, біздің қоғамымыздың зиянды әдеттерінің бірі шылым шегу екендігін өкінішпен мойындауға мәжбүрміз.

Алғаш рет темекі Америкадан шықты. Ескі қытай құмыраларында шылым шегіп тұрған адамдардың суреттері кездескенімен, Колумб ашқан жаңалыққа дейін ескі дүниеде темекіні білмеген. Европаға темекіні Колумбтың матростары әкелгені тарихтан белгілі.

1492 жылдың 12 қазанында Адмирал Христофор Колумбтың экспедиция саяхатында бір ғажайып Үндістанның шығыс жағалауы болуы керек, деп ойлаған жерге тоқталады. Жергілікті тұрғындар арал тәрізді болған өзендерінің жерін Гуанахани деп атады. Колумб оған Сан-Сальвадор деген ат қойды. Ал жергілікті тұрғындар Колумбқа басқа сыйлықтармен бірге «петум» дейтін шөптің кептірілген жапырағын ұсынады. Олар күнде кептірілген осы жапырақтарды түтікше тәрізді етіп орап шегеді екен.

Темекінің Европада кеңінен таралуына француз ғалымы Жан Нико да себепкер болды. Ол теңізшілер әкелген темекі дәндерінен бірнеше рет темекі өсіріп, өзінің атымен аталған «барлық ауруларға қарсы ем»- никотинді тапты.

Алдымен темекі өсімдігінің сабақтарын кептіріп, ұнтақтап, оны иіскеу сәнге айналған еді. Кейіннен оны тұтатып шегу бұл «дәстүрді» ығыстырып шығарды. Бірте-бірте түрлі сигаралар, темекі трубкалары, папиростар мен сигареттер пайда болды.

XVII ғасырдың 30-жылдарының атақты табиғат зерттеушісі Карл Линней темекіні Европада алғаш рет өсірген Жан Никоның құрметіне темекіге «Никотиана» деген туыстық атау берген.

XVI ғасырдың аяғында шылым шегу Испанияға, Португалияға, Францияға, Англия мен Голландияға әбден енді. Ал бұл, шылым шегудің Германия мен Швецияға таралуына жағдай жасады. Ресейге темекіні ағылшын көпестері Архангельск арқылы 1585 жылы әкелді, сонан кейін ол Ресей жеріне кеңінен өсіріле бастады. Ресейдің темекінің саудасына және шылым шегуге, өзі Голландияға барып келгеннен кейін шылымқұмар болып алған I Петрдің патшалығы тұсында, 1697 жылы рұқсат етілді. Сонымен қоса, ол өзін жақын жүрген адамдарға әрдайым шылым шегуге ишарат білдірді және шет елдерден темекіні кедергісіз әкелуге рұқсат етті.

Қазақстанда темекі Оңтүстік, әсіресе Алматы облысының Шелек, Еңбекшіқазақ және Талғар аудандарының бірнеше арнайы шаруашылықтарында егіледі.

Адамзаттың маңызды міндеттерінің бірі - шылым шекпейтін планета құру. ДДҚҰ «Шылым шегушілердің санын азайту халықтың денсаулығын сақтауда алғашқы мәселелердің бірі» ретінде қарастырады.

Шылым шегу маңызды медициналық, биологиялық, әлеуметтік, саяси және экономикалық мәселе болып табылады. Темекі өнеркәсіптері бүкіл әлемде күшті дамыған. Оның µркендеуі есірткі бизнесімен пара-пар. Сауда мен даму жµнінде Біріккен ¦лттар ¦йымыныњ конференциясыныњ кµрсеткіштері бойынша б‰кіл д‰ние ж‰зінде жыл сайын 80 миллиардтан 100 миллиард долларѓа дейін 4 триллион темекі сатып алуѓа шыѓындалады екен. Шылым шегу - физикалық, психикалық және сексуалдық денсаулыққа қауіп төндіретін басты факторлардың бірі.

ДДҚҰ-ның көрсетуі бойынша єлемде жыл сайын шылым шегуден 2,5 млн астам адам қайтыс болады. ДДҚҰ сарапшылар комитеті никотин әлдендіруші құрал болуы мүмкін деп санайды. Оны үнемі пайдалану тәуелділік тудырады, ал кейбір адамдарда тынышсыздану, күйгелектік, қажығандық, ашуланшақтық, ұйқысыздық, еріктің әлсіреуі, дене салмағының өсуі арқылы көрініс беретін синдром туғызады.

Шылым шегуге тәуелділік тез дамиды. Құмарпаз шылым шегушілерге темекі шегу психикаға бірқатар оң әсер етеді: рухани тепе-теңдікті ұстайды, ол төменгі қозуда стимулятор және жоғарғыда седативті дәрі-дәрмек ретінде әсер етеді, үрейді басады. (Н.Казида и соавт., 1991). Алайда, шылым шегудің теріс жері көбірек. Көптеген аурулардың дамуы темекі шегумен байланысты, бұл атеросклероз, өкпеның, зәр қуығының, бүйрек қуысының, ауыз қуысының, жұтқыншақ, көмей және өңештің, ұйқы бездерінің қатерлі ісіктері, жүректің ишемия ауруы, шеткі қан тамырларының ауруы, гипертониялық ауру, ми қан тамырлары тромбозы және өкпенің әр түрлі созылмалы аурулары. Дамыған елдерде жалпы өлімнің 60% осы аурулар құрайды.

Шылым шегу ер адамның сексуалдық денсаулығына және аналық жасуша мен спермотозоидқа кері әсерін тигізеді. Неміс ғалымы Н.Ширрен темекі шегушілердің сексуалдық белсенділігінің шылым шекпейтіндерге қарағанда екі есе төмен екенін анықтады. Тәжірибе сексуалдық ауытқулары бар ер адамдардың 82% темекі шегетінін көрсетті. Бұл темекі шегуден бас тартуға басты себеп болуы керек.

Темекі түтінінің құрамы бірнеше жүздеген заттардан тұрады. Оның ішінде улы никотин, көміртегі тотығы, аммиак, күкіртсутегі, формальдегид, фенол, түрлі қышқылдар, қорғасын, мышьяк, сынап, кадмий, кобальт, радиоакивті элементтер, құрамында канцерогенді бензопирен бар темекі шайыры сияқты элементтер бар. Осы аталған заттардың кез-келгені адам ағзасына зиянын тигізбей қоймайды.

Шылым шегушілердің қанының құрамында көміртек тотығы шылым шекпейтіндерге қарағанда 3-10 есе көп. Никотин жүрекке күш түсіреді, ол миокардтың оттегіні тұтынуын жоғарылататын катехоламиндердің (адреналин және норадреналин) өнімін көтереді.

Табак ыстықпен құрғақтай өңделіп, шегілгенде оның құрамынан бөлініп шыққан аммиак, көміртегі тотығы, шайыр, канцерогенді көміртегілер, радиоактивті изотоптар мен түрлі улы заттар түтінге қосылады. Темекі түтінінің құрамындағы заттар ауа жолдарының кірпікшелі жабынының қызметін бұзады, нәтижесінде шаңның бөлшектері қалып қояды. Сонымен бірге түтін өкпенің жалпы көлемі 100 шаршы метр болатын альвеолаларын тұтастай толтырады. Өкпе эпителийінің мұндай үлкен көлемімен жанасқан түтіндегі улы заттардың бөлшектері толығымен өкпе ұлпасынан, қанға өтеді. Демек, темекі шегу - табактың компоненттерінің тыныс жолдарымен өте тығыз және толық жанасуы және зиянды әсер етуі болып табылады. Темекі түтіні тыныс жолдарындағы сілемей қабықшасын тітіркендіреді, ол қабынады, іседі, тыныс алу қиындайды.

Дамыған елдердің көпшіліктеріндегі өкпе рагы ауруының 80-90% шылым шегумен байланысты. Бұрынғы КСРО-да 90 ж. басына қарай өкпе рагы 100000 ер адамнан анықталған. Жер шары т±рѓындарыныњ 1 млн астамы жыл сайын өкпе рагынан қайтыс болады екен. Ал 2000 жылы бұл көрсеткіш 2 млн. адамға жетті деп жорамалданады. ДДҚҰ көрсетуі бойынша шылым шекпейтіндермен салыстырғанда шылым шегушілердің ортасында өлім қаупі 30-80% жоғары, ал шегілген шылымның мөлшерінің көбеюіне байланысты бұл көрсеткіш өсе түседі. Шылым шегу ұзақтығының үш есе артуы жыл сайынғы өкпе рагының дамуын шамамен 100 есеге өсіруі мүмкін (Курение и здоровье, 1989). Өкпе рагымен ауыру қаупі шегілген шылымның мөлшеріне байланысты өсе түседі. Шылым шекпейтіндермен салыстырғанда көп шылым шегетіндерге бұл қауіп 20-30 есе көп төнеді. Шылым шегуді тоқтату өкпе рагының пайда болу қаупінен құтылуға мүмкіндік береді. Өкпе рагының дамуына әсер ететін бірқатар факторлар да (асбест, ауаның ластануы, радиация) темекі шегушілер үшін анағұрлым қауіпті.

Шылым шегу адамның иммундық жүйесін бұзады. Ол ағзаның инфекциялық және ісіну үрдістеріне қарсы тұруының төмендеуіне әкеледі.

Шылым - қазіргі кезде белгілі канцорогендердің ішіндегі ең күшті әсер етуші болып табылады.

Әр түрлі елдерде жүргізілген өте көп мөлшердегі зерттеулер, шылымды шегу жүректің ишемия ауру мен миокард инфарктісінің пайда болу қаупін арттыратынын көрсетті. Шылым шегу дағдысы мен жүректің ишемия ауруының дамуы арасындағы байланыста себепті сипат бар. Шылым шегу атеросклероздың дамуына әсер етеді. Орта жастағы адамдардың араларында жүректің ишемия ауруынан болған өлімнің 1/3 оқиғасы шылымды пайдаланумен байланысты (Курение и здоровье, 1989). Шеткі қан тамырлар ауруымен ауыратындардың 90% шылым шегушілер болып табылады. Шылым шегу қандағы холестериннің жоғарғы мөлшеріне әсер етіп, жүрек тамыр жүйесі ауруының дамуына жол береді.

1986 ж. ДДҚҰ шылым шегу және денсаулыққа байланысты арнайы қаулы қабылдады. Қаулы бойынша барлық елдердің үкіметтеріне темекі шегуге қарсы күресте мынадай әдістер қолдану ұсынылады: шылым өнімдерінің жарнамасына тыйым салу және өте күшті оқыту бағдарламалары арқылы бақылау орнату.

Ресейдегі шылым шегу жиілігі - өнеркәсібі дамыған барлық елдердің ішінде ең жоғарғы орынды иеленеді. Мемлекеттік ғылыми зерттеу орталығының профилактикалық медицинасының көрсетуі бойынша 20-69 жас аралығындағы ер адамдардың 60% шылым шегеді. Ал әйел адамдар 20-39 жас аралығында, яѓни д‰ниеге бала әкелетіп, ана болатын жаста әрбір төртінші-бесінші жас әйел шылым шегеді. Жалпы алғанда 20-69 жас аралығындағы әйелдердің әрбір алтыншы-жетіншісі темекі шегеді. АҚШ-да, жүктілік кезеңде және балаларын дүниеге әкелгеннен кейінгі темекі шеккен аналардың 7000 балалары тексерілді. Балалардың 47% ананыњ шылымѓа єуестігі µкпе демікпесініњ дамуына, пайда болуына әкелген. Ќазаќстанныњ ересек адамдарыныњ шамамен 32,9 пайызы шылым шегеді екен.

Әсіресе балалар мен жасөспірімдерге темекі шегу өте үлкен қауіп тудырады. Москва ќаласындаѓы орта мектептерде білім алатын 5-сыныптың ер балаларының 14% темекі шегеді; 8-сыныпта ұлдарда темекі шегу 35%; қыздарда 14%, ал оныншы сынып оқушыларының арасында ұл балалардың 53% және қыз балалардың 28% шылым шегеді екен. Балалардың шылымға құмарлығы отбасындағы туған-туыстарының шылым шегуімен тығыз байланысты болатындығы анықталған. Темекі шегетін жасөспірімдердің жүйке жүйесі нашарлайды, оларда ашушаңдық, тез әсершеңдік пайда болады. Ал олардың есте сақтау қабілеті мен зейінін бағыттау 5-7 пайызға төмендейтіні эксперименталды түрде дәлелденген. Демек, оқу қиындай бастайды. Оның үстіне мұндай оқушыға жақсы спортшы болуға жол жабық.

Техникалық мамандық бойынша СПТУ-да оқитындардың арасында бозбалалардың 69% және қыз балалардың 14% шылым шегеді. Москваның жоғарғы оқу орындарының біріндегі студенттер арасында шылымды 47% бозбала және 13% қыз балалар пайдаланады екен. Медициналық жоғарғы оқу орындарының студенттерінің арасында темекі шегушілердің пайызы ерекше жоғары.

XIX ғасырда темекі шегетін әйел адамды кездестіру қиын болатын. XX ғасырдың басында ондайлар аздап та болса көбейе бастады. Ал XX ғасырдың соңы мен біздің ғасырымызда кейбір дамыған елдерде әйелдердің 40-50 пайызы шылымқор болды. Ғылыми әдебиеттерде темекінің бала туу функциясы мен туған балаға кері әсері туралы мақалалар жарияланып келеді. Мұндағы басты рөлді радиоактивті полоний-210 атқарады. Әйелдің бойындағы аналық жұмыртқа жасушасы іс жүзінде өзгермейтін құрамымен белгілі. Ол бала кезден ақ улы заттармен улануы мүмкін. Ондай аналық ұрық жасушаларының бірі тұқымданғанымен, бала неше түрлі паталогиялық өзгерістермен дүниеге келуіне себепкер болады. Шылымқор әйелдердің туған балалары әлсіз, бойы, бас сүйегінің көлемі, салмағы кем болып туылады. Бұл балалар 9-10 жасына дейін құрбыларынан физиологиялық және интеллектуалды дамуы жағынан қалып жатады,жиі ауырады.

Іштегі баланың ағзасынан улы заттардың бөлініп шығуы өте баяу өтеді. Сондықтан да, оның қанындағы улы заттардың көнцентрациясы анасына қарағанда 1,5-2 есе артық болады. Демек, екіқабат әйелдің темекі шегуі өзінен гөрі іштегі баласына анағұрлым қатерлі.

Сонымен бірге, тұрақты түрде улану ерте ме, кеш пе, әйелдің аналық ұрық жасушаларының гендік деңгейдегі хромосомды аппаратының бұзылуына соқтырады. Бұл жағдайда тұқым қуалау қабілеті өзгеріп, іштен туа пайда болатын аурулар түрі көбейеді. Мысалы, шылымқор ананың баласында жүректің патологиясы сау аналарға қарағанда екі есе жиі кездеседі. Сондай-ақ, канцерогенді және радиоактивті заттардың генетикалық зиянды әсері бір-екі ұрпақтан кейін де көрініс беруі мүмкін.

Батыстың дамыған елдерінде шылым шегумен күрес үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Олар әсіресе Финляндия, Канада, АҚШ, Скандиновиялық мемлекеттерде. Шебер үгіт-насихат жүргізуді көмегімен АҚШ-да өз еріктерімен шылым шегумен 30 млн. адам қоштасты. Швецияда 1963 ж. ерлердің 50% шылым шексе, 1995 ж. бұл көрсеткіш 22% дейін төмендеді. Ал әйелдерде жағдай өзгеше. 1963 ж. әйелдердің 25% шылым шексе, 1970 жылы - 35%, ал 1995 жылы б±л кµрсеткіш 24% ќ±рады.

Атақты американдық маман андролог Майкл Оппенгейм былай деп жазады: “Егер сіз шылым шекпейтін болсаңыз, мықты денсаулық пен ұзақ жасау сыйлық болып табылатын ойында, жеңіске жетесіз. Ал егер сіз бұл жаман дағдыдан әлі құтылмасаңыз онда шылыммен қоштасу денсаулықты нығайтудағы маңызды мақсаты­ңыз болу керек. Мен жасөспірім-оқушылардан басқа адамдарға шылымының зияны туралы ескерту жасамаймын, өйткені бүгінгі күннің адамдарының әр қайсысы темекінің қаншалықты қауіпті екенін біледі. Сонымен қатар, мен шылым шегумен күресте қол жеткізген жетістіктерімізді мақтан тұтамын. 1966 ж. ерлердің 50% темекі шексе, 1988 ж. ол 30% болды және төмендеу жыл сайын 0,5% жылдамдықты көрсетеді. XXІ ғасырдың керемет күндерінің бірінде шылым шегу біздің денсаулығымызға зиян тигізуін тоқтатады” (Энциклопедия мужского здоровья. М., 1985).

Стэндфорд университетінің ғалымдары шылым шегуден ерікті түрде бас тартудың үш принципін құрастырды: 1) ден қою керек; 2) жоспар құру керек; 3) психологиялық қолдау керек.

Шылымнан бас тартуға екі апта қажет:

• 
  әр шылымды тіркеп отыру, уақытты жазу;
  
• 
  шылым шегу рефлекстерін бұза бастау; темекіні отырып емес тұрып шегу; түстен кейінгі шылымды жарты сағатқа шегіндіру;
  
• 
  бір қорап шылымнан артық сатып алмау, әлсіз шылымға көшу;
  
• 
  барлық қалдықтарды көру үшін шыны банкаға жинау;
  
• 
  шылымды өте шеккісі келген жағдайда уақытты белгілеу керек, бірнеше минут өткеннен кейін шылым шегуге құлық жоғалады; оны жеңу үшін қыдырыңыз, тамақ жеңіз, тісіңізді жуыңыз т.б.;
  
• 
  алдын ала темекі шегу ынтызарлығы пайда болу мүмкіндігін ойлаңыз және оған шара қолдаңыңыз;
  
• 
  темекі шегетін ортадан қашыңыз;
  
• 
  күнделік жүргізіңіз, “жеткен жетістіктер тізімі”;
  
• 
  мадақтау жүйесін ұйымдастыр (“Как быть здоровым”, 1990).
  

ДДҚҰ сарапшылар комитеті үкімет өзінің қызметі арқылы темекі шегуге қарсы күрес шараларын ұйымдастырып, үкіметтік емес ұйымдарды осы шараларға қатысуға бағыттау керек, - деп санайды.

7 ЕСІРТКІ ТУРАЛЫ
Ќазіргі ѓасыр індетініњ бірі - нашаќорлыќ.

Соњѓы кезде жасөспірімдер, тіпті ересектер арасындаѓы нашаќорлыќ мєселесі ќоѓамдаѓы ењ µзекті мєселелердіњ біріне айналды. Нашаќорлыќтыњ ќасіреті мен ауыртпашылыѓы тек нарколог дєрігерлер мен полицияныњ ѓана емес, осы індетке шалдыќќандар мен олардыњ туыстары да сезінуде. Сондыќтан, єр адам нашаќорлыќты µзінен алыс, ќатысы жоќ, белгісіз нєрсе деп ойламаѓаны жµн.

Нашаќорлыќ - б‰кіл ќоѓамныњ ќасіреті, болашаѓымызѓа ќауіп тµндіріп тұрѓан індет. Жас ±рпаѓымыз салауатты да дені сау ќоѓамымыздыњ µркениетті болуы ‰шін біз барлыѓымыз ж±мылѓан ж±дырыќтай болып нашаќорлыќќа ќарсы т±руымыз керек.

Нашаќорлыќќа, кµбінесе, жасµспірімдер шалдыѓады, алайда осы кезде ересектер арасында да есірткініњ т±заѓына т‰сіп ќалѓан адамдар кµбейіп келеді.

Нашаќорлыќтыњ саны 2002 жылы 2001 жылымен салыстырѓанда 98% - ке µсті.

«Кішкентай кәсекті» татып көруге немесе «ине салдыруды» ұсынған кезде, онда тұрған ештеңе жоқ деп, көбісі шындығында солай деп ойлайды.

Қарапайым «шөптесінді» пайдалану жыл сайын өсіп, одан зорын тартып көруге ұмтылатындар көбеюде. Осы кезде міндетті түрде анағұрлым күшті әсер ететін зат- кокаин, героин немесе морфийді ұсынатын «мейірімді жан» табыла қалады.

Әдетте адам нашақор болып екі-үш ай ішінде қалыптасады. Бірақ, адамдар есірткінің алғашқы егіндісінен кейін-ақ соған тәуелді болып қалатын жағдайлар да кезігеді. Есірткіні кµп ќолдану салдарынан ойлау ќабілеті тежеліп, галлюцинация, адамныњ µзіне деген сенімсіздігі туады. Алѓаш ќабылдаѓандардыњ басы айналып, ќ±сќылары келіп т±рады. Ал жиі ќолданатындардыњ ‰лкен дєреті ќатады, ал єйелдердіњ етеккір келу циклі б±зылады. Кейінірек т‰гелдей адам аѓзасында µзгерістер болады. Ал есірткіні еккізіп ќабылдайтынтар т‰рлі ж±ќпалы ауруларѓа ( ќан ауруларына, сары ауруѓа жєне т‰рлі жыныс мџшесі ауруларына ) ±шырайды.

Жиі есірткі ќабылдайтын адамѓа есірткі алу ‰шін кµп аќша керек. Сол себепті єр нашаќордыњ алдында аќшаны ќайдан табамын деген мєселе турады. Ќайтарымсыз аќша алу. Ењ онай жолы - алдау. Яѓни, олар алдымен достарынан, олардыњ єке - шешесінен ќарыз алады. Оны ќайтарып бере алмайды, сол себепті алатын жерлер азайып отырады. Екінші жолы - бай адамдардыњ балалары ќылыќ жасап, «біз басќа нашаќорлардан ќарызѓа алдыќ, бермесендер сіздерді µлтіреді» деп ќорќытады.

‡йінен ±рлау (кµбіне нашаќордыњ ќылмыстыќ жолы ‰йінен басталады). Алдымен олар аќшаны ата - аналарынан, туыстарынан ±рлайды, ќымбатты заттарды, зергерлік, техникалыќ заттарды сатады. Содањ соњ, ештеңеге ќарамай ‰йде бардыњ бєрін сата береді. ‡йде ±рлайтын зат біткенде кµршілерініњ, туыстарыныњ, достарыныњ заттарын ±рлай бастайды. Д‰кендерге ±рлыќќа т‰седі, ќалта аќтаратын болады. Сонымен ќатар, есірткіні таратушыѓа да айналады. Олар м±ныњ ќылмыстыќ іс екенін ойламайды. Бұл ењ кµп аќша табу ‰шін ќолданылатын ж±мыс т‰рі. Жыл сайын әрбір нашақор өзінің өмір сүру үрдісіне 5-17 адамды нашақорлыққа тартады. Нашаќор єйелдер арасында жиі жезµкшелік кездеседі. Єрине, ер адамдар арасында да м±ндай с±мдыќтар да болып т±рады.

Ењ алдымен, нашаќорлыќќа ±шыраѓан адамныњ мінез - ќұлќы µзгеріске ±шырайды. Ол ашушањ бола бастайды. Кез - келген нєрсе ќанын ќайнатып, ж‰йкесін тоздырып шыѓады. Айналасындаѓылардыњ барлыѓын жау санап, айбат кµрсетуді, аты – жµні жоќ ашу шашуды єдетке айналдырады. Наша шегетіндерде, олардыњ киімідерінен темекіден басќа ерекше иіс байќалады. Кµздері ќанталап, б±лыњѓыр тартып т±рады. Ќимылы сылбыр да жай болады. С±раѓаныњызѓа бірдењ жауап бермей, т‰сінбей т±рады, ќайта - ќайта с±рауы м‰мкін. Есірткіні ине арќылы ќабылдайтын нашаќорларды да тануѓа болады. Олар ауа райы мен жаѓдайѓа байланыссыз єрдайым ±зын жењді киім киеді. М±ны олар ине шаншылѓан денелерін кµрсетпеу ‰шін істейді. Киімі мен өз кейпіне немќ±райлы ќарайды. Шаштары µсіп, тістері сарѓайып, ќажетті минералдар жетіспегендіктен ±нтаќталып кетеді. Єњгімесі маѓынасыз, мєнсіз. Кµз ќарашыќтары шамадан тыс кењейіп, немесе жіњішкеріп кетеді. Аузынан араќтыњ исі шыќпаса да мас адамѓа ±ќсап тењселеді. Бір н‰ктеге ќарап ±заќ т±рып ќалады немесе жатып алады. Есірткісі жоќ болып ќалса, ашуланѓыш болады. Жаз болса да т±мау тигендей м±рнын тарта береді, кµзі жасаурап ж‰реді. Ењсесі т‰сіп, мойнын ішке тартып, б‰кірейіп ж‰ре бастайды. ¦йыќтап жатќанда денесін ќарасаныз, ине шаншылѓан іздері оњай табасыз. Ќаржы с±рауы жиілей бастайды. Аќша бермеген жаѓдайда ‰йден заттар жоѓалуы орын ала бастайды. ¤мірге деген ќызыѓушылыѓын жоѓалады. Есірткіге ќол жеткізе алмаѓан жаѓдайда суыќ терге малшынып, аяќ - ќолы дірілдеп, ќояншыѓы ±стаѓан адамдай б±ратылып ќалады. Оѓан ќоса, іші µтеді, тамаќ ішпсе де лоќсып, ќ±сќысы келеді. Міне, осындай белгілерді байќасаныз, сіз ењ бастысы саспањыз. Оѓан көмектесу үшін нарколог дєрігерге апару керек. Ол єрине бірден бара ќоймайды. Дегенмен, сµйлесіп, кµндіруге тырысуыњыз керек.

Есірткіге ќатысты µте кµп ќылмыстар жасалады. Б±л - есірткіні тартќан эйфория жаѓдайндаѓы жасалатын ±рлыќ, тµбелестер. Кейде ол µлімге де єкеп соѓады. Тіпті ењ ауыр, тіпті ќатал жазаныњ µзі нашаќорларды ќорќыта алмай отыр. 1000 грамнан аса марихуана, 200 грамнан аса гашиш, 1,0 грамнан аса героин ‰шін Ќазаќстан Республикасы ќылмысты істер кодексінде жаза ќолдануѓа арнайы бап кµзделінген.

Т‰рмелер нашаќорларѓа толы, соттарда есірткіні зањсыз сатушыларды жазалауды талап еткен арыз - шаѓымдар одан да кµп. Есірткі сатќандарды ±стау ‰шін арнайы операциялар жиі µткізіледі. Біраќ, есірткі сатушылар саны жылдан жылѓа тоќтаусыз µсіп келеді.

Єрине, нашаќорлыќ єлеуметтік мєселе. М±ны жалѓыз зањ ±йымдары мен дєрігерлер шеше алмайды. Тєжірибе бойынша, т‰рмеге т‰скен нашаќорды ол жерден тєрбиелеп шыѓаруѓа болмайды.

Есірткіні ќолданудыњ себептері кµп. Жастардыњ арасында есірткіге єуестік кµп ретте білместіктен басталады. Ал басќа себептерге тоќталатын болсаќ, олар тµмендегідей. Жасµспірімдер ќоршаѓан ортасыныњ кері єсіріне иланѓыш келеді. Олар жас болѓандыќтан ќоршаѓан ортадаѓы, єр турлі жаѓымсыз єрекеттердіњ жетегінде кетеді. Өз іс - әрекетініњ салдарын дұрыс болжамау, жењілтектік, жан - дүние, мінез - ќұлыќ пен дүниетанымныњ толыќ ќалыптаспаѓандыѓы, иланѓыштыќ, кері әсерге еліктеушілік алѓаш рет спирт ішімдектері мен есірткінін дәмін көруді тудыратын себептер.

Жасөспірімдер өздерініњ «ержүректігін», «дербестігін» танытуѓа болатын топтар мен ұйымдарѓа бірігеді. Мұндай топтар үй аймаќтарынада, би алањдарында, мектепте ұйымдасады және топ ішінде алѓашќы тексерістер болып өтеді. Топтыќ психология, еліктеушілік топ ішінде біреуі есірткіні немесе шарап дәмін татќан болса, уаќыт өткен соњ топтыњ барлыќ мүшелері есірткі мен алкогольге әуестенуге соќтырады. Баланыњ бұзаќылар арасына түсуі не отбасыдаѓы кикілжіњ, ата - аналардыњ, мұѓалімніњ баланыњ бос уаќытын ќалай өткізетініне назар аудармауы да, тіпті, баланыњ ќолында артыќ аќшаныњ жүруі де себеп болады. Кеш болысымен жиналатын жасөспірімдер музыка тыњдап, бейне таспаларды көріп немесе көше кезіп өткізеді. Ал бұл болса, адамныњ ішін пыстырады. Ќазір спорт, музыка, өнер мектептерінде оќу ќымбат, барлыќ ата - аналардыњ ќалталары көтере бермейді. Сөйтіп, күндердіњ бір күні топќа есірткініњ дәмін татќандардыњ бірі - «білгіш» келіп ќосылады. Бір ерекшелігі, нашаќорлар басќаларды есірткіге әуестендіру әрекетін жасайды. Өйткені, нашаќор ењбек етуге дәрмені жоќ адам, есірткі сатып алуѓа ќажет аќша іздейді де жүреді. Нашаќор ќаражатты ұрлыќпен табуды ойлайды, ал ұрлыќ әрдайым жазасыз болмайды. Сондыќтан нашаќор ата - анасы ауќатты жасөспірімдері есірткіге әуестендіруге, соныњ арќасында өзініњ «ќамын» ойлауды маќсат етеді. Нашаќордыњ жасөспірімдер тобына ќосылуыныњ себебі де сол. Ол алдымен наша шегуді немесе ес ауыстыратын дәрі ішуді ұсынады. Еліктегіш жастар дәм тата бастайды. Олардыњ бірі ќызыќ көруді ќаласа, екіншісі басќалардан ќалмауды ойлайды, таѓы бірі өзін ересек көрсетуге тырысса, ендігі біреуі бар ќиындыќтан ќашып, ләззат аламын деп ойлайды. Бара - бара жасөспірімдер нашаќорѓа, есірткініњ ќұлына айналады. Бұрын жасөспірімдер анаша, марихуана шегіп, улы химиалыќ заттар иіскейтін болса, ќазір героин, какоин, синтетикалыќ есірткілерді ќолданады. Ал синтетикалыќ есірткініњ (героин ) ерекшелігі сол, адам бір рет дәмін татќаннан кейін оѓан әуес болып ќалады. Міне, ересектердіњ нашаќор болуы себептерініњ бірі сонда жатыр.

Танысы бір рет дәмін татсањ немесе ішсењ не иіскесењ, шексењ нашаќор болмайсын, ќиындыќтардыњ бәрін ұмытасыњ, ләззат аласыњ, жаныњ тыныштыќ табады деп арбау сөздерімен нашаќорлыќ жолына тартады. Ал әлеуметтік ќиындыќтардан, отбасындаѓы ұрыс - керістерден, жұмыссыздыќтан немесе ќызметінде жанжалдан шаршаѓан азамат ќиындыќтан аз уаќытќа болса да «ќашып кетуді» ойлап, есірткеніњ дәмін татады да нашаќор санатына ќосылѓанын білмей ќалады.

Жасөспірімдер арасында нашаќорлыќќа салынуѓа бейім жаѓдайлар мынадай:

• 
  ата-атаныњ баласын тәрбиелеуге уаќытыныњ болмауы, жасөспірімніњ үйден тыс өмірін ќадаѓаламауы;
  
• 
  отбасы мүшелерініњ бірі араќ - шарап ішуі немесе есірткіні ќолдануы;
  
• 
  әкесі мен шешесініњ жиі жанжалдасуы;
  
• 
  ата-ананыњ бірі бала тумай тұрѓанда маскүнем болуы;
  
• 
  отбасы мүшелерініњ бір - біріне деген сүйіспеншілігі болмауы, отбасындаѓы түсініспеушіліктіњ орын алуы;
  
• 
  мектепте мұѓалімдердіњ нашаќорлыќ мәселелеріне көњіл бөлмеуі, жасөспірімдер арасында түсіріндіру жұмыстарын жүргізбеу;
  
• 
  достарыныњ арасында нашаќорлардыњ бар болуы, µзінен жасы ‰лкен достарыныњ жетегінде ж‰руі;
  
• 
  алкоголь мен есірткіге ќол жеткізудіњ оњай болуы;
  
• 
  әлеуметтік - экономикалыќ жаѓдайдыњ тµмендігі;
  

Нашаќорлыќпен ауыратын адамдарды медициналыќ - єлеуметтік оњалту туралы зањ бар. Нашаќорлыќпен ауыратын адамдарѓа мынадай ќ±ќыќтар ќарастырылѓан: а) білікті медициналыќ - санитарлыќ кµмек алу;

є) наркологиялыќ мекемелер мен ±йымдарды тандау; б) µз ќ±ќыќтары, µздерінењ наркологиялыќ сырќатќа шалдыѓуыныњ сипаты, сондай - аќ емдеу жєне оњалту єдістері туралы аќпарат алу; в) медициналыќ - єлеуметтік оњалтуды т±рѓылыќты жері немесе ќажет болѓан жаѓдайда, ж‰рген жері бойынша µткізу.

Медициналыќ - єлеуметтік оњалтудан бас тартќан адамѓа не оныњ зањды µкіліне оњалту іс - шараларын тоќтадудыњ ыќтимал зардаптары т‰сіндірілуге тиіс. Оњалтудан бас тарту, оныњ ыќтимал зардаптары туралы мєліметтер кµрсетіле отырып, медициналыќ ќ±жаттамаѓа жазылып, рєсімделеді, оѓан нашаќорлыќпен ауыратын адамныњ немесе оныњ зањды µкілініњ жєне психиатр - нарколог дєрігердіњ ќолы ќойылады.

Нашақорлықпен күресудегі жақсы, ұтымды әдісі - оны алдын алу, емдеу. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нашақорлықтан аурулардың 2-3 пайызы ғана емделе алады екен.

Әрбір аумақтың атқарушы органдарына салауатты өмір салтын насихаттаудың қажеттілігіне байланысты үлкен жүк түседі. Осы үшін барлық бұқаралық ақпарат құралдарын жұмылдырып, денсаулық сақтаудың әлеуметтік базасын барынша кеңейту керек. Кейінгі кезде әлеуметтік қатерге айналған нашақорлықпен күресу мәселесі ерекше ушығып кетті. Осы жерде биліктің қоғамдық ұйымдармен және медицина қызметкерлерімен әріптестігі нашақорлық эпидемияның ошақтарын жоюға шешуші үлес қосуға мүмкіндігі бар. Үлкен рөлді елеулі дәрежеде қоғамдық пікірді қалыптастыратын бұқаралық ақпарат құралдары атқарады. Соңғы жылдары ғана Қазақстанда билік пен бұқаралық ақпарат құралдары нашақорлыққа қарсы насихат жүргізудің жаңа әдіс тәсілдерін пайдалана бастады: жастар журналы мен радиосында есірткінің зияндылығына арналған хабарлар жүргізіліп, материалдар басылып шығарылуда; телеарнада «Есірткісіз» деген жоба жүзеге асты; көптеген орта және жоғары мектептерде жастарды нашақорлық мәселелерімен таныстыратын бағдарламалар жүргізілуде.

<предыдущая страница | следующая страница>