Ф КГМА 1-8-21/02

МУ «Организация методической работы

в соответствии с ГОСО 2006 года»

от 04.07.2007 г

Қарағанды мемлекеттік медицина университеті

Физиология кафедрасы

ДӘРІС
Тақырып: «Вегетативтік жүйке жүйесіне морфофункционалды сипаттама»

«Физиология анатомия негіздерімен» пәні

051103 «Фармация» мамандығы

1 курс

Уақыты: 1 сағат

Дәріскер: м.ғ.д. Абушахманова А.Х.

Караганда

2008

Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген

№ 11 хаттама 17. 01.2008 ж.

Кафедра меңгерушісі, профессор ________________ Ф.А.Миндубаева

Тақырып: «Вегетативтік жүйке жүйесіне морфофункционалды сипаттама»
Мақсаты: автономды (вегетативтік) жүйке жүйесі құрылысы мен автономды (вегетативтік) жүйке жүйесінің парасимпатикалық, симпатикалық және метасимпатикалық бөлімдерінің физиологиялық ерекшеліктерімен таныстыру; Вегетативтік рефлекс доғасы құрылысының ерекшеліктерін, пре- және постганглиялық талшықтардың қасиетерін, ганглияда қозудың берілу механизмін, постганглиялық талшықтардан жұмыс мүшелеріне қозудың берілу механизмін қарастыру; симпатикалық және парасимпатикалық шеткері әсерлердің өзара әрекеті туралы түсінік беру, жоғарғы вегетативтік орталықтар туралы көзқарас қалыптастыру.

Дәрістің мақсаты:

1. 
   Автономды (вегетативтік) жүйке жүйесі құрылысының жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Вегетативтік рефлекс доғасы құрылысының ерекшеліктері.
   
3. 
   Пре- және постганглиялық вегетативтік жүйке талшықтарының қызметтік қасиеттері.
   
4. 
   Вегетативтік жүйкелік орталықтарында қозудың берілу механизмдері.
   
5. 
   Симпатикалық және парасимпатикалық шеткері әсерлердің өзара әрекеті.
   
6. 
   Жоғарғы вегетативтік орталықтар.
   

ВЕГЕТАТИВТІК ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІ

Орталық жүйке жүйесін морфологиялық және физиологиялық срекшеліктеріне байланысты сомалық және вегетативтік деп екіге бөледі

Сомалық жүйке жүйесі (СЖЖ) қанқа сттерімен байланысқан, ол органнзмнің түрлі қимылдарын, сыртқы ортада бір жерден екін-ші жерге жылжуын қамтамасыз етеді. Бұл негізінен жануарларға тәи қызмет болғандықтан сомалық жүйке жүйесін кейде анималь-дық деп те атайды. Ал вегетативтік жүйке жүйесі (ВЖЖ) ішкі ағ-залардың қызметін (висцеральдык. функцияларын), заттар алма-суын, өсіп-өну процестерін реттейді^ Бұл жүйенің аты латынның \е§сіаііүи5— өсу, өсімдік деген сөзінен алынған. Дегенмен де ве-гетативтік жүйке жүйесі тек өсімдіктерге тән функцияларға ғана емес, ол жануарлар мен өсімдіктерге ортақ функцияларға, процес-терге әсер етеді.

Вегетативтік жүйке жүйесінің ерекшеліктері

Вегетативтік жүйке жүйесін сомалық жүйке жүйесімен салыс-тыра отырып, олардың морфологиялық (құрылысындағы) және фи-зиолоіиялық (қызметіндегі) ерекшеліктерін байқауға болады (19-суреті).

Вегетативтік жүйке жүйесінің морфологиялық ерекшеліктері:

1. Парасимпатикалық және симпатикалық бөлімдерден тұра-гын вегетативтік жүйке жүйесі-нін нейрондары орталық жүйке жүйесінің кейбір бөлімдерінде ғана орналасқан. Парасимпати-калық жүйке жүйесінің орталық нейрондары ортаңғы және сопақ-ша мида, жұлынның сегізкөз бө-ліміндс, ал симпатикалық жүйке жүйесі жұлыннын, көкірек бөлі-міндегі сегменттердің бүйір мү-йіздср^нде , орпаласқан.

2. (Вегетативтік жүйке жүйесі қос нейронды. Олардың біреуі ми мен жұлын бөлімдерінде, екінші-сі шеткі ганглийлерде орналас-қан.| Парасимпатикалық жүйкс жүйесіиіц ганглийлері — ағзалар ішіндегі интрамуральдық түйіп-Дер, ал сішпатикалық жүйкс жүй-ссінің түйінлері жотаиы бойлай әрбір омыртқаның екі жағында тізбсктелген және омыртқалар алдында алысырақ орналасқан үш мойын ганглийі, оныц ішінде жүлдыз тәрізді түйін, күрсақ куысында — шапак тәрізді түйін, шажыркайлық ганглийлер бар. Нейрондардыц орталықта орна-

3. Вегетативтік жүйке сомалық жүйкеден әлдеқайда жіңішке., Преганглийлік жүйке талшығы мнелинді, оның, диаметрі 3,5 мкм. Постганглийлік талшық миелинсіз, диаметрі 0,5—2 мкм. Пара-симпатикалық постганглийлік талшықтар өтс кысқа болады.

4. Әрбір ағзада симпатикалық және парасимпатикалық жүйкелер тарамданған.

Вететативтік жүйке жүйесінің физиологиялық ерекшеліктері:

1. Вегетативтік жүйкелер негізінен — эфференттік жүйкелер. Олар қозуды орталықтан шеткі орналасқан ағзаларға жеткізеді (орталықтан тепкіш жүйкелер Бірақ вегетативтік жүйкелер ішін-де 10%-тей афференттік жүйкелер болады. Соңғы аталғандар ко-зуды аі-за рецепторларынан орталыққа жеткізеді (орталыққа теп-кіш жүйкелер).

2. ^еВегетативтік жүйке жүпесінің (ВЖЖ) козу кабілеті сома-лық жүйке жүйесіне (СЖЖ) қараранда әлдеқайда төмен, ал хоо-наксиясы, козу табалдырыгы, керісінше жоғарьп Мәселен, ВЖЖ хронаксиясы —3—8, ал СЖЖ хронаксиясы —0,04—075 с. ВЖЖ-пің лабилдігі—10—15 гц, ал СЖЖ-де—1000 гц. Осыған орай рефрактерлік кезең ВЖЖ-де өте үзақ.

3. ВЖЖ-нің талшықтары арқылы қозу өте баяу өтеді. «В» то-быиа жататын миелинді талшықтарының қозу өткізу жылдамдығы сскундіне 3—18 мс, ал миелинсіз талшықтар «С» тобын қүрады, олардыц қозу өткізу жылдамдыгы 0,5—3 мс.

4. Вегетативтік жүйке жүйесінде постсинапстық қоздыру потен-циалы ұзаққа созылады (50—80 мс). Сомалық жүйке ^жүйесінде бүл потенциал 15—20 мс-тай. Вегетативтік жүйке жүйесінде осіресе гип-ерполяризация фазасы өте созылыңқы келеді (300—1000 мс).

5. Вегетативтік жүйке жүйесінің реакциясы өте баяу: бірінші-ден, қозу жүйке талшықтарынан өте баяу өтеді, екіншіден, синапс-тарда медиатор жәй бөлінеді және холинстеразаның бслсенділігі темеп болғандықтан келесі қозу кеш туады.

6. Вегетативтік жүйке талшыктарыныц үшыпан медиатор-лар — ацетилхолин не адреналин бөлінеді. Медиатордың түріне қарай вегетативтік жүйкелер холинергилік (ацётилхолин бөлетін) және адренергиялік (адреналин бөлетін) жүйкелер болып екі топка бөлінеді. Холинергилік жүйкелер тобына: 1) парасимпатикалык, жәпе симпатикалық преганглийлік жүйкелер; 2) парасимпатика-лық постганглийлік жүйкелер; 3) симпатикалык постганглийлік тер бездерінің жүйкелері жатады.І Адренергилік жүйкелер ката-рында симпатикалык постганглийлік тер бездері жүйкелерімен ка-тар барлық постганглийлік симпатикалық жүйкелер болады. Со-нымен холинергилік жүйкелер саны адренергилік жүйкелер саны

ІІаи олдеқапда басым. Ксіібір жүйкелср үпіынап мүлдс басқа мс-диаторлар (серотонин, гистамин, АТФ, ГАМҚ т. б.) бөлінуі мүм-кін.

Вегетативтік жүйке жүйесінің функциялық мәні

ВегетатІІвтік жүйке жүйесі ішкі агзалар қызметін сыртқы және ішкі орта әсеріне бейімдеп, реттеп отырады. Парасимпатикалық жәие симпатикалық жүйкелер ағзалар қызметіне, әдетте қарама-қарсы әсер етеді. Мәселен, симпатикалық жүйке жүректің соғуын жиілетіп, күшейтсе, парасимпатикалық жүйке, керісінше, оны си-ретіп, әлсіретед.і. Бірақ бұл — мызғымас заңдылық емес: вегетатив-тік жүйке жүйесінің екі бөлімі әрдайым қарама-қарсы (антогонис-тік) әсер ете бермейді, кейде антогонизм — абсолюттік емсс. Мәсе-.лен, ішек жнырылуы күшейіп кетсе, симпатикалық жүйке оны әл-сіретеді не тоқтатады, ал ол әлсіреген сәтте әсер етсе, онда ішек қимылы жиілеп күшейе бастайды, басқаша айтқанда жүйке әсері ішектін, бастапқы функциялық жағдайына байланысты. Мұнда аб-•солюттік антогонизм жоқ. Кейде қарама-қарсылық бар сияқты бо-лып көрінеді, бірақ әсер механизмінде бірлік байқалады. Мәселен, снмпатикалық жүйке көздің қарашығын кеңейтеді, ал парасимпа-тикалық жүйке оны тарылтады. Сырттай қарағанда бұл қарама-қарсылық, бірақ парасимпатикалық жүйке де симпатикалық жүй-ке де көз қарашығының диаметрін өзгертетін еттерді жиырылтады. 'Симпатикалық жүйке т.сіііаіаіог риріііае жиырылтып көз қарашы-гыи үлкейтсе, парасимпатикалық жүйке т.зрһіпсіог рпріііае жиы-рылтып көз қарашығын кішірейтеді (тарылтады). СоІІымен көз қа-рашығыпың үлкеюі және кішіреюі осы маңайдағы еттердің жиыры-луынан болатын қүбылыс. Бұл, механизмде антогонизмнін, жоқты-ғын, керісінше, бірлік барын көрсетеді. Тағы да бір мысал. Веге-тативтік жүйке жүйесі бөлімдеріне — синергизм, яғни бірыңғай қи-мыл жасау тән. Сілекей бөлінуін симпатикалық жүйке де, парасим-ІІатІІкалық жүйке де удетеді, екеуі де секр.еторлық жүйке.

Кейде вегетативтік жүйке жүйесі бөлімдерінің әсері олардан бөліпетін медиаторлар түрі мен медиаторлар әрекеттесетін рецеп-торлар түріпе, сондай-ақ медиаторларды ыдырататын ферменттер-діц әлсіз-күштілігіне байланысты.

Вегетативтік жүйке жүйесі зат алмасуын реттейді. Симпатика-лық жүйке диссимиляция (ыдырау), ал парасимпатикалық жүйке ассимиляция (түзілу) процестерін күшейтеді; симпатикалық жүй-ке зат алмасу қарқынын күшейтсе, парасимпатикалық жүйке, ке-рісінше оны төмендетеді.

Симпатикалық жүйке трофикалық (қоректік) әсер етеді. Мүны бірінші рет тәжірибе жүзінде И. П. Павлов дәлелдеп берді. Жүрек лүпілін күшейтетін жүйкені ол трофикалық жүйке деп атады. Сим-патикалык жүйке жүйесінің трофикалық әсерін кейін Л. А. Орбели, А. Д. Сперанский зерттеді. Жүйке жүйесінің трофикалық әсері әл-сіресе, адам денесінде трофикалық жаралар пайда болуы мүмкін. ВЖЖ функцияларды заттар алмасуы мен қоректенуді өзгерту ар-қылы да реттейді.

Жүлынныц сегізкөз түстас тармақтарында (сегменттерінде) тір-іііілік етуге өте-мөте кажет функцияларды камтамасыз ететін зәр, нлжіс шыгару жоне жыныс қатынасы орталықтары орналасқан.

Вегетативтік жүйке жүйесі орталықтағы баска бөлімдермен бірлесін, адамның көңіл күйін (эмоция) қалыптастыруға қатыса-ды. Симпатикалық жүйке жүйесі қозса, қанда эмоция гормоны — адреналин көбейеді.

Вегетативтік жүйкс жүйесі атқаратын кызметтердің бірі — шеткі рефлекстер тууын қамтамасыз ету.

Шеткі рефлекстердің төмендегідей үш түрі бар:

1) Висцеро-висцеральдык (ішкі ағза-ішкі ағза) рефлекстер. Бел-гілі бір пнтерорецепторды тітіркендірсе, екінші бір ағзаның қызметі рефлекстік жолмен өзгереді. Мәселен, қуықтың кілегейлі қабы-ғын тітіркендірсе жүрек соғуы рефлекстік жолмен өзгеруі мүмкін.

2) Висцеро-дермалық (ішкі ағза-тері) рефлекстер. Белгілі бір ішкі ағза рецепторын тітіркендірсе, терінін, белгілі бір нүктесінің сезімталдығы шектен тыс күшейеді. Мәселен, қарынның кілегейлі қабығында жара болса, адамның 12-ші кеуде омыртқасының артқы өскіні түсындары тері өте сезімтал болады да басқап кезде қатты ауырады. Ауруды анықтауда мүндай рефлекстердің үлкен маңызы бар.

3) Дермо-висиеральдық (тері-ішкі ағза) рефлекстер. Әрбір іиікі ағзаныц тері бетімен байлаиысқан жері бар. Сол жерге әсер етсе, онымен байланыскан ағзаның қызметі өзгереді. Мәселен, жы-лытса, мүз қойса, ол ағзаның қызметі рефлекстік жолмен өзгереді. Жатырдыц жиырылуын күшейтіп, оның қан тамырларын тарылту үшін құрсақтың (іштің) төменгі жағына мұз қояды.

Вегетативтік шеткі рефлекстер жануардын, жүлынын алып тас-тағаида да сақталады. Сондықтан бұл рефлекстер вегетативтік ган-глийлер нейрондарыньщ катысымен орындалуы мүмкін. Кейбіреу-лэрдің пікірі бойынша Іпеткі рефлекстер нейрондардың қаты-сынсыз те?; аксон тармақтары аркылы да орындаладьь.

Вегетативтік жүйке жүйесі бір кезде автономиялық жүйе деп аталатын. Өйткені ішкі ағзалардын. қызметін адам ез сркімеи (қал.ауынша) өзгерте алмайды. Адамның еркі (қалауы)—ми кыр-тысының қызметі, сондықтан ми қыртысы вегетативтік функция-ларға әсер етпейді деп есептелетін.

И. П. Павлов лабораториясында акад. Қ. М. Быков басқарған Іалымдар ми қыртысынын, адам денесіндегі барлык ағзаларға, олардагы проііестерсе әсер ете алатынын шартты рефлекс әдісімен және гипноз қолдаиа отырып, ;;әлелдеп берді.

Вегетативтік жүйке жүйесінің қызметін гипоталамус, ескі және жаңа ми қыртысының нейрондары бақылайды.

Вегетативтік жү'йке жүйесі шеткі ағзалар қызметіне, зат алма-суына ішкі секрециялық (эндокриндік) бездер аркылы да әсер ете алады.

Ішкі агзалардары вегетативтік ганглийлерді олардың орталык симпатикалық бөлім деп атайды да ВЖЖ симпатикалык, парасимпатикалық және метасимпатикалык деп үш бөлімге бөледі.

I II
СУРЕТ l. Вегетативтік (I) және соматикалық (II) рефлекстік доға

СУРЕТ 2. Жұлын сегменттерінде висцеральды сезімтал талшықтардың орналасуы (В. Н. Черниговский бойынша). Слева изображены волокна, отходящие от внутренних органов, справа — сегменты спинного мозга и входящие в них волокна. I — шейный; II — грудной; III — поясничный; IV — крестцовый отделы спинного мозга; 1 — язычок; 2 — небо; 3 — глотка; 4 — язык; 5 — трахея; 6 — легкие; 7 — сердце; 8 — диафрагма; 9 — печень; 10 — желчный пузырь; 11 — желудок; 12 — селезенка; 13 — поджелудочная железа; 14 — тонкая кишка; 15 — почка; 16 — яичник; 17 — матка;   18  —  мочевой   пузырь;   19  —  мочеиспускательный  канал;   20  —  толстая  кишка.

СУРЕТ 3. Түрлі мүшелерді жүйкелендіретін симпатикалық және парасимпатикалық талшықтарды мүшелерді тітіркендіргендегі қызметтердің өзгеруі. 1   — сосуды головного мозга; 2 — периферические сосуды; 3  —  волосяная мышца; 4 — надпочечник; 5 — мочевой пузырь; 6 — органы размножения; 7 — кишечник; 8 — желудок; 9 — сердце;   10 — бронхи;   11   — слюнные  железы;   12 — зрачок.

• 
  Иллюстрациялық материал
  

Кестелер:

1. Симпатикалық жүйке жүйесі.

2. Парасимпатикалық жүйке жүйесі.

3. Соматикалық және вегетативтік рефлекстің рефлекстік доғасы.

4. Жүректің орталықтан тепкіш жүйкесі.
Слайд-карталар:

1. Жұлынның сегменттеріндегі висцеральды сезгіш талшықтарының таралуы (В. Н. Черниговский бойынша).

2. Вегетативтік (І) және соматикалық (ІІ) рефлекстердің рефлекстік доғалары.

3. Соматикалық және автономды (вегетативтік) рефлекстердің рефлекстік доғасының эфферентті бөлімінде қозудың химиялық берілуінің принциптік сызбасы.

4. Түрлі мүшелердің симпатикалық (оң жақ) және парасимпатикалық (сол жақ) талшықтарын тітіркендіргенде олардың қызметтерінің өзгеруі.

• 
  Қолданылатын әдебиеттер:
  

1. 
   «Адам физиологиясы» ред. Х.Қ.Сатпаева, ж.б. Алматы «Білім» 1995 жыл. 100-106, 113-116 беттер
   
2. 
   «Основы физиологии» ред. Н.Стерки, Москва «Мир» 1984 жыл 485-508 беттер.
   
3. 
   «Физиология человека» ред. Р.Шмидт, Р.Тевс, Москва «Мир» 1986 жыл, 4-ші том, 251-254, 259-560 беттер.
   
4. 
   «Физиология человека» ред. Н.А.Агаджанян, Н.З.Толь, ж.б. Алматы, Қазақстан. 1992 жыл, 175-192 беттер
   

5. Коробков А.В., Чеснокова С.А. Атлас по нормальной физиологии. - М.: Медицина, 1987. - 398c.

6. Общий курс физиологии человека и животных / Под ред. А.Д. Ноздрачева. - М.: Высшая школа, 1991. - 512c.

• 
  Бақылау сұрақтары (кері байланыс)
  
  1. 
     Автономды жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімінің қызметтері.
     
  2. 
     Автономды жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөлімінің қызметтері.
     
  3. 
     Автономды жүйке жүйесінің метасимпатикалық бөлімінің қызметтері.