ҚММУ Ф 4/3-04/01

2007 ж. 14 маусымдағы

ҚазММА жанындағы ОӘК №6 НХ

Қарағанды мемлекеттік медицина университеті

Ортопедиялық стоматология курсы бар терапиялық стоматология кафедрасы

ДӘРІС
Тақырыбы: Металлдар, металл құймалары және олардың қасиеттері (физика-механикалық, химиялық, технологиялық)

«Ортопедиялық стоматологиядағы стоматологиялық материалтанудың негізі» электив пәні
Оқу сағатының көлемі: 90 с

2 курсы

3-4 семестр

Уақыты (ұзақтығы): 1 сағат

Қарағанды 2011 ж.

Курс отырысында бекітілген

«_25_»___04___ 2011ж № 9 хаттама

Ортопедиялық стоматология курсына жауапты________________ Н.С.Асакаев

• 
  Тақырыбы: Металлдар, металл құймалары және олардың қасиеттері (физика-механикалық, химиялық, технологиялық)
  

• 
  Мақсаты: студенттерді металлдармен, олардың құймаларымен, физико-механикалық, химиялық, технологиялық қасиеттермен таныстыру
  

• 
  Дәріс жоспары:
  

1. 
   Металлдар.
   
2. 
   Құйма компоненттерінің бір-біррімен әрекеттесу түрлері
   
3. 
   Металл құймаларының және металлдардың физико-механикалық қасиеттері
   
4. 
   Металл құймаларының және металлдардың химиялық қасиеттері
   
5. 
   Металл құймаларының және металлдардың технологиялық қасиеттері
   

♦ Екі немесе бірнеше элементтердің қосылысынан тұратын затты қортпа деп атайды. Тек қана металл эелементінен тұратын және металдық қасиетке ие болған құйманы металлдық қортпа дейді. Қортпаның құрамы таза металлға қарағанда өте күрделі, ол қортпаны құрайтын компоненттердің өзара қандай қатынаста болуына байланысты. Компоненттердің өзара байланысы өз кезегінде құю просцесінің жағдайына тәуелді.

Қажетті мөлшерде әр түрлі металлды таңдап, өзімізге керекті қортпаны алуға болады, қортпа құрамындағы кампоненттердің қасиеті бір-бірінен айтарлықтай өзгеше болады.

Қатты ерітінді.

Бұл топқа жататын қортпаларының элементтері өзара сұйық күйде де, қатты күйде де бір-бірінде ерігіштік көрсетеді. Қатты ерітіндіде енгізгі еріткіштің металл торшаларына еріген заттың атомдары кірген бір келкі кристаллдардан тұратын денені айтады. Қатты ерітіндіде бір заттың атомы екінші бір заттың кристаллдық торындағы атомдардың орынын басуы мүмкін, ал атом аралық кеңістіктерде металл емес заттар орналасады. Бұл қосылыстарға мысал ретінде ортопедиялық стоматологияда кеңінен қолданылып жүрген хром-никель, хром-кобальт, алтын негізіндегі қортпаларды жатқызуға болады. Металл қатайғаннан кейін кесек әр түрлі құрылымға ие болады, аз немесе көп мөлшерде бір тұтастық белгілері болмайды, ол – қортпаның құрамына, салқындату жылдамдығына және басқа да факторларға байланысты болады.

Біртұтас еместіктің пайда болуы қортпа кристализациясының ерекшелігіне байланысты, өйткені оның кампоненттерінің балқу нүктесі әр түрлі болады. Бөлшек кристаллды құрылымының бір тұтас емсестіктің байқалуы кристаллішілік ликвация деп аталады. Кристаллішілік ликвацияға негізделген қортпаның біркелкі емес құрылымы оның эластикалық қасиетін нашарлатады. Сондықтан да алтын мен платина қортпасы тіс техникалық мақсатта өте нәзік және жарамсыз болады, платина алтында жеткілікті ерімегендіктен кристаллішілік ликвацияның пайда болуына алып келеді. Қортпаның біртұтастығын қалыптастыру үшін оған рекристализация жүргізеді, балқу температурасына жақын температурада ұстайды. Қарқынды диффузия қортпа құрылысының тең болуына алып келеді. Ортопедиялық стоматологияда қолданылатын негізгі қортпаларға біртекті қатты ерітіндіге жатқызылады. Олар жоғарғы физика-механикалық қасиетке ие.

Механикалық қосылыс.

Қортпаның бұл түріне бір-бірінде ерімейтін металл қосылыстары жатқызылады. Бұндай қосылыс ретінде, мысалы, қорғасын, лисмут және кардми қосылыстарын жатқызуға болады. Қортпаның әр бір кампоненті өзіне тән кристалл торын сақтайды және қасиеттері негізінен құрамдық бөліктерінің қатынастарына байланысты. Кампоненттерінің өзара әлсіз байланысы бұл қортпаларды тез балқығыш жасағанымен қолдану үшін олардың қаттылығы жеткілікті.

Химиялық байланыс.

Бұндай түрдің байланысуы әрқилы. Мысал ретінде темірдің карбиді және хромды жатқызады. Ол тот баспайтын болаттын технологиялық кезеңдерінде пайда болады. Кейбір металлдардың химиялцық қосылыстары нәзіктік және қаттылықпен ажыратылды. Осындай химиялық байланыстың түрлері өзінің құрамы жағынан тұрақты болмайды.

Қортпалардың қасиеттері және оларға қойылатын клиника-технологиялық талаптар

Стоматологиялық мақсатта қажетті сапамен қасиетке ие қортпалар қолданылады, қортпаға қажетті технология негізделген. Оған балқу температурасы, ағымдылық, иілімділік және басқа да медико-санитарлы талаптар жатқызылады. Мықтылық пен иілімділік қатынастары дұрыс келгенде қатты ерітінді материалдардың өңдеуін жеңілдетеді, сонымен қатар әр түрлі бұйымдар дайындағанда жеткілікті мықтылыққа ие болады. Қортпаға қойылатын басты талаптардың бірі сұйық күйдегі ағымдылық балқытылған металл пішінді дұрыс толтыру қасиетімен негізделген. Балқытылған металлдың температурасын одан әрі жоғарылатса, оның ағымдылығы да жоғарылап, тұтқырлығы төмендейді. Бірақ температураны балқу нүктесіне 100-150 градус жоғары көтеруге болмайды, өйткені бұл жағдайда газдардың сіңуі артады да, қортпада газ көпіршіктері пайда болады. Қортпа ерітіндісі біртекті зат. Бірақта, қатқан уақытта құрамының біртұтастығы бұзылады. Бірнеше салдардың әсерінен қортпа қатқаннан кейін пайда болатын біртұткас еместікті ликвация деп атайды. Ликвацияға алып келетін негізгі факторлардың бірі қортпаны салқындату жылдамдығы . Ликвация салдарынан қортпаның қасиеті әр жерде әр түрлі болуы мүмкін. Қатты ерітінді қортпаларындағы осындай құбылыстармен күресудің негізгі әдісі тез арада салқындату болып табылады. Металл қатқаннан кейін қортпаның ішінде шөгу көпіршіктері деп аталатын бос жерлар қалыптасады. Олар қатқан металл көлемінің кішіреюі салдарынан пайда болады. Негізгі шөгу процессі кристалл торшалардың пайда болу кезеңінде, яғни қатаю кезеңінде жүреді. Қалыпқа құйылған сұйық металлдың беткі қабатынан бастап қатаю процессі жүреді және бірнеше уақытқа дейін құйманың бетіне қатты қабыршықтар түзіліп, оның астында әлі сұйық металл орналасады. Сұйық металл қатая келе көлем кішірейіп кеңістікті толығымен толтырмайды, сондықтан да қатты қабыршық пен металл арасында көпіршіктердің пайда болуы жүреді. Кейбір жағдайда шөгу көпіршіктерінің орнында қортпаларда ішкі кернеу пайда болады, олар әсіресе қортпаның жіңішке бөлігінен жуан бөлігіне өткен жерлерде пайда болады. Өйткені қортпаның жұқа бөліктерінде металл ерте кристаллданады (қатаяды). Осылай пайда болған кернеу салдарынан қортпаның мықтылығы төмендейді және кейде оның біртұтастығы бұзылуы мүмкін. Бұндай жағдайды біз доғалы протез дайындағанда (ілмектер, өсінділер) жұқа және қалың бөліктерін бір уақытта құйғанда есте ұстаған жөн. Шөгу көпіршіктерін алдын алу үшін қортпадан тыс металл артықшылығын қалыптастырған жөн, ол жерден металл пішінге барып құйылады.

Қортпалардың негізгі қасиеттерін толығымен білген жөн. Өйткені клиника-технологиялық талаптарды дұрыс сақтамаса сапасыз бұйымдар шығарылады.

Қортпалардың негізгі қасиеттері:

механикалық қасиетінің жоғары болуы (иілімділік, қаттылық, тығыздылық, тозуға қарсылықтың жоғары болуы)

өңдеу технологиясы жеткілікті және жақсы болуы (штамптау, құю, дәнекерлеу, жалтырату, созу)

шөгу процесінің төмен болуы

физикалық процесінің жоғары болуы (балқу температурасы және тығыздығы жоғары емес)

аз концентрацияда қышқылдар мен сілтілерге химиялық тұрақты болуы, яғни коррозияға тұрақты болуы.

Аталған талаптарға жауап беретін стоматологияда келесі қортпалар қолданылады:

алтын қортпасы

күміс паллади қортпасы

хром-кобальт қортпасы

хром-никель қортпасы (тот баспайтын болта)

уақытша қолдануға арналған қосымша қортпалар-алюмини және қола қортпалары

тез иілгіштік қасиетке ие қорғасын және қалайы негізіндегі техникалық қортпа.

Қортпаларды алу технологиясын білу үшін оларды легирлеу процессін білген жөн.

Легирлеу бұл – қортпалардың құрамына басқа элементтерді қосу құрамы мен қасиетін өзгерту мақсатында белгілі концентрацияда енгізілген арнайы элементтерді легирленген элементтер деп атайды. Мысал ретінде, қортпаның құрамында 0,05-0,1 пайыз ваннади немесе 0,1 пайыз титан болса, онда ол титанды немесе ваннадиді легирленген деп атайды. Алтын көп жағдайда күміспен, мыспен, платинамен легирленеді. Алтынның құрамында еріген элементтер қортпаның балқу температурасына әсерін тигізеді. Платина алтынның балқу температурасын айтарлықтай жоғарылатады, сондықтан да негізгі металлды жағып жібермеу үшін лигатураны қандай температурада қосу керектігін білген жөн. Бұл мағлұматтар дәнекер дайындағанда ерекше өзектілікке ие болады, өйткені оның құрамында тез ерігіш кадми болады.

Қортпаларды өңдеу технологиясы.

Иілімділік дефформациясы металл құрылымының тұрақсыздық жағдайына алып келеді. Металлды тұрақты иілімділік дефформация жағдайына алып келу үшін, қыздыру арқылы кристаллды торшаларын бұзу қажет. Бұл жағдайда жоғарғы температура қажет емес, өйткені бұл уақытта атомдардың шамалы өзгеруі жүреді. Құрышты 400-500 градусқа дейін қыздырғанда торшалар бұзылып металл ішінде ішкі кернеу азаяды.

Рекристаллизация немесе жаңадан түзілу жоғары температура кезінде пайда болады. Рекристаллизация температурасының тәжірибелік маңызы жоғары. Қыздырылған металлдың құрамы мен қасиетін қалыптастыру үшін оны рекристаллизация температурасынан жоғарылату қажет. Бұндай өңдеу жасыту деп аталады. Кристаллизация температурасынан төмен қысыммен металлды өңдегенде буынтық пайда болады да, оны суық өңдеуден өткізу деп атайды. Егерде өңдеу барысында буынтық пайда болмаса оны ыстық өңдеуден өткізу деп атайды.

Бірінші реттік жасыту бұл – металлды қыздырудың термиялық түрі, алғашқы өңдеу салдарынан тұрақсыз жағдайынан металлды тұрақты жағдайға алып келеді.

Шынықтыру бұл – термиялық өңдеу металлды жоғарғы температураға дейін қыздырып, оны тез арада суытады, қортпаның тұрақсыз құрылымдық жағдайын алу үшін. Бұл термиялық өңдеулерден басқа бір-бірінен өзгеше екі әдіс бар онда термиялық өңдеу металлургиялық немесе механикалық өңдеумен бірге қосылады: химико-термиялық және термомеханикалық өңдеулер деп атайды.

Әдебиеттер

Негізгі:

1. 
   Аболмасов Н.Г., Аболмасов Н.Н., Бычков В.А., Аль-Хаким А. Ортопедическая стоматология М, 2007. – 496 с.
   
2. 
   В.Н Копейкин Руководство по ортопедической стоматологии.., М., 2004.- 495 с.
   
3. 
   Трезубов В.Н., Щербаков А.С., Мишнёв Л.М. Ортопедическая стоматология (факультетский курс)- СПб. 2002 – 576 с.
   
4. 
   Рузуддинов С.Р., Темирбаев М.А., Алтынбеков К.Д. Ортопедическая стоматология., Алматы, 2011. – 621 с.
   

Қосымша:

1. 
   И.Ю. Лебеденко, С.Х. Каламкаров Ортопедическая стоматология. Алгоритмы диагностики и лечения. М.- 2008. – 96 с.
   
2. 
   В.Н. Трезубов, Л.М. Мишнев, Е.Н. Жулев. Ортопедическая стоматология. Прикладное материаловедение.- М, 2008. – 473 с.
   
3. 
   Алтынбеков К.Д. Тіс протездерін дайындауда колданылатын құрал-жабдықтар мен материалдар. – А, - 2008. – 380 б.
   
4. 
   А.П. Воронов, И.Ю. Лебеденко, И.А. Воронов «Ортопедическое лечение больных с полным отсутствием зубов». – М, 2006, 320 с.
   
5. 
   Ибрагимов Т.И. Актуальные вопросы ортопедической стоматологии: учебное пособие.
   

2007-256с.

6. 
   Афанасьев В.В., Останин А.А. Военная стоматология и челюстно-лицевая хирургия. ГЭОТАР-Медиа 2009-240с.
   
7. 
   В. Л. Параскевич. Дентальная имплантология. 2006-400с.
   
8. 
   Л. М. Цепов, А. И. Николаев, Е. А. Диагностика, лечение и профилактика заболеваний пародонта: практическое пособие. 2008-272с.
   
9. 
   Янушевич О.О., Гринин В.М., Почтаренко В.А., Рунова Г.С. / Под ред. О.О. Янушевича Заболевания пародонта. Современный взгляд на клинико-диагностические и лечебные аспекты. Серия "Библиотека врача-специалиста", ГЭОТАР-Медиа 2010-160с.
   
10. 
    Бичун А.Б., Васильев А.В., Михайлов. Неотложная помощь в стоматологии: краткое руководство. ГЭОТАР-Медиа 2010-320с.
    
11. 
    Арутюнов С.Д. Одонтопрепарирование при восстановлении дефектов твердых тканей зубов вкладками, 2007-136с.
    
12. 
    Аболмасов Н.Г. Ортопедическая стоматология. 5-е издание. 2007-469с.
    
13. 
    Аболмасов Н.Г. Ортопедическая стоматология. 6-е издание. 2008-496с.
    
14. 
    Трезубов В.Н. Ортопедическая стоматология. Технология лечебных и профилактических аппаратов. 2-е издание. 2008-309
    
15. 
    Мишнев Л.М., Трезубов В.Н., Соловьев М.М., Сапронова О.Н., Орехова Л.Ю., Кудрявцева Т.В. Предварительное лечение больных перед зубным протезированием. 2009-160с.
    

Год издания:2009

16. 
    Жулев Е.Н. Препарирование зубов под вкладки. 2007-96с.
    
17. 
    Базикян Э.А., Робустова Т.Г., Лукина Г.И. и др. / Под ред. Э.А. Базикяна. Пропедевтическая стоматология. ГЭОТАР-Медиа 2010-768с.
    
18. 
    Андреищев А.Р. Сочетанные зубочелюстно-лицевые аномалии и деформации (Серия "Библиотека врача специалиста"). ГЭОТАР-Медиа 2008-224с.
    
19. 
    Базикян Э.А.Стоматологический инструментарий: цветной атлас. ГЭОТАР-Медиа 2007-168с.
    
20. 
    И.Я. Поюровская. Стоматологическое материаловедение. ГЭОТАР-Медиа 2008-192с.
    
21. 
    Миронова М.Л. Съемные протезы. ГЭОТАР-Медиа 2009-456с.
    
22. 
    Загорский В.А. Частичные съемные и перекрывающие протезы. 2007-360с.
    

Қазақ тілінде

қосымша:

1. 
   Алтынбеков К.Д. Тіс протездерін дайындауда колданылатын құрал-жабдықтар мен материалдар. – А, - 2008. – 380 б.
   

• 
  Бақылау сұрақтары
  

1. Қандай заттар металлдар, металл құймалары бола алады?

2. Металл компоненттерінің бір-бірімен әрекеттесудің қандай 3 түрі бар?

3. Металл құймаларының және металлдардың физико-механикалық қасиеттері қандай?

4. Металл құймаларының және металлдардың химиялық және технологиялық қасиеттері қандай?