3.6 Қолданылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер.

1. 
   Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. – М.: Высш. Шк., 1988. – 640 с.
   
2. 
   Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.- М.: Высш. Шк., 1997.–527 с.
   
3. 
   Карапетьянц М.Х., Дракин С.И. Общая и неорганическая химия. – 4-е изд. – М.: Химия., 2000. – 592 с.
   
4. 
   Спицын В.И., Мартыненко Л.И. Неорганическая химия. Часть 1. – М.: Изд-во МГУ, 1994. – 624 с.
   
5. 
   Беремжанов Б.А., Нурахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы: Мектеп, 1993. – 678 б.
   
6. 
   Ахметов Н.С., Азизова М.К., Бадыгина Л.И. Лабораторные и семинарские занятия по общей и неорганической химии, М.: Изд-во «Академия», 1999 – 368 с.
   
7. 
   Практикум по неорганической химии. Учебное пособие./ под ред. В.И. Спицына, - М.: Изд-во МГУ, 1984 – 288 с.
   
8. 
   Лидин Р.А., Аликберова Л.Ю., Логинова Г.П. Неорганическая химия в вопросах. – М.: Химия, 1991. – 256 с.
   
9. 
   Зайцев О.С. Задачи и вопросы по химии. Учебн. Пособие для Вузов. – М.: Химия. – 1985.
   
10. 
    Лидин Р.А., Молочко В.А., Андреева Л.А. Химические свойства неорганических веществ. – М.: Химия, 1997. – 480 с.
    

Қосымша әдебиеттер:

11. 
    Глинка Н.Л. Общая химия./ под ред. А.И. Ермакова. – 28-е изд., перераб. И доп. – М.: Интеграл – Пресс, 2000. – 7287- с.
    
12. 
    Лидин Р.А., Молочко В.А., Андреева Л.А., Цветков А.А. Основы номенклатуры неорганических веществ. – М.: Химия, 1983. – 112 с.
    
13. 
    Любимова Н.Б. Вопросы и задачи по общей и неорганической химии. – М.: Высш. шк., 1990. –351 с.
    
14. 
    Суворов А.В., Никольский А.Б. Общая химия. – 4-е изд. испр. – СПб.: Химиздат, 2000. – 624 с.
    
15. 
    Степин Б.Д. Цветков А.А. неорганическая химия. – М.: Высш. Шк., 1994. – 608 с.
    
16. 
    Хьюи Дж. Неорганическая химия. – М.: Химия, 1987. – 696 с.
    
17. 
    Дей К., Селбин Д. Теоретическая неорганическая химия. – М.: Химия, 1976. – 568 с.
    
18. 
    Коттон Ф., Уилкинсон Дж. Современная неорганическая химия. В 3-х томах. – М.: Мир, 1975.
    
19. 
    Зайцев О.С. Неорганическая химия (Теоретические основы. Углубленный курс). – М.: Просвещение, 1997. – 320 с.
    
20. 
    Спицын В.И., Мартыненко Л.И. Неорганическая химия. Часть 1. – М.: Изд-во МГУ, 1991. – 480с.
    
21. 
    Слейбо У., Персон Т. Общая химия. – М.: Мир, 1979. – 550 с.
    
22. 
    Дикерсон Р., Грей Г., Хейт Дж. Основные законы химии. В 2-х томах. – М.: Мир, 1983.
    
23. 
    Браун Т., Лемей Г. Химия в центре наук. В 2-х томах. М.: Мир, 1983.
    
24. 
    Кемпбелл Дж. Современная общая химия. В 3- томах. – М.: Мир, 1975.
    
25. 
    Анорганикум/ под ред. Л.Кольдица. В 2-х томах. – М.: мир, 1984.
    
26. 
    Химия и периодическая таблица / под ред. К.Сайто. – М.: Мир, 1982. – 320 с.
    
27. 
    Общая химия/ под ред. Е.М. Соколовской, Л.С. Гузея. – М.: Изд-во МГУ, 1989. – 640 с.
    
28. 
    Новиков Г.И. Основы общей химии. Учебн. Пособие. – М.: Высш. Шк., 1988.
    
29. 
    Кудрявцев А.А. составление химических уравнений. – М.: Высш. Шк., 1991.
    
30. 
    Полторак О.Н., Ковба Л.М. Физико-химические основы неорганической химии: Учебн. Пособие. М.: МГУ, 1984. – 284 с.
    
31. 
    Зайцев О.С. Познавательные задачи по общей химии. – М.: Изд-во МГУ, 1982. – 183 с.
    
32. 
    Воробьева О.И., Лавут Е.А., Тамм Н.С. Вопросы, упражнения и задачи по неорганической химии: Учебн. Пособие. М.: МГУ, 1985. – 175 с.
    
33. 
    Мартыненко Л.И., Спицын В.И. Методические аспекты курса неорганической химии. М.: МГУ, 1983. – 185 с.
    
34. 
    Б. С. Тантыбаева, Р.К. Ботаханова, Б.К. Шаихова, З.С. Даутова «Бейорганикалық химия практикумы» І бөлім. Өскемен, ШҚМУ баспасы 2003-131б.
    

3.7 Рейтинг шкаласы

Бақылау формасы	Балы
Күнделікті (Ағымдағы)	30
Аралық	30
Қорытынды	40
Барлығы:	100

3.8 Теориялық бейорганикалық химия пәні бойынша студент білімін бақылау кестесі.			3	16	3	8	30	40	100
	2 кредит	15	*		*	*	*
		14	*
		13	*			*
		12	*	*
		11	*	*
	2 кредит	10	*				*
		9	*		*	*
		8	*	*		*
		7	*	*		*
		6	*	*
	1 кредит	5	*	*	*	*	*
		4	*
		3	*			*
		2	*	*		*
		1	*	*
	Бал		0,2	2	1	1	10	40
	Бақылау түрі	Аптасы	Сабаққа қатысу Дәріс конспектісі	Зерханалық жұмыс (рұқсат алу, орындау, қорғау)	Колоквиум	Бақылау жұмысы	Мәжілік бақылау	Емтихан	Семестр бойынша барлығы
	№		1	3	3	4	5	6	7

4. Курс саясаты

Пәнді оқу барысында студентке қойылатын талаптар мен нұсқаулар:

• 
  сабаққа кешікпеу;
  
• 
  сабақ үстінде ұялы телефондарды өшіріп қою;
  
• 
  босатқан сабақтарды оқытушы белгілеген уақытта қайта орындау;
  
• 
  тапсырманы орындамағанда немесе уақытында өткізбегенде қорытынды баға төмендетіледі;
  
• 
  бақылау жұмыстары мен тест тапсырмаларын оқытушы сабақ үстінде таратып береді;
  
• 
  оқу процесінде студент белсенді қатысуы керек;
  
• 
  әрбір сабаққа міндетті түрде әзірленді;
  
• 
  емтиханда көшіруге болмайды;
  
• 
  курстастары мен оқытушыға сыйластық төзімділігін таныту;
  
• 
  студенттің адамгершілік кодексін сақтау.
  

ІІ ПӘН БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛ

2.1 Курстың тақырыптық жоспары

Кредит саны 3

№	Модуль	Тақырып аты	Сағаттарды бөлу
			Дәріс	Зерт.ж	СОӨЖ	СӨЖ
1	І	Атом-молекулалық ілім	4	2,5	4	4
2		Атом құрылысы және периодтық заң	4	0,5	6	6
3		Химиялық байланыс	4	1	6	6
4	ІІ	Химиялық реакция-лардың жүруінің негізгі заңдылықтары	6	3	5	5
5		Ерітінділердің жалпы қасиеті	2	2	6	6
6		Электролиттердің сулы ерітінділері	2	2	8	8
7	ІІІ	Электролит ерітінді-леріндегі алмасу реак.	4	2	4	4
8		Сулы ерітінділердегі ТТР	4	2	6	6
		БАРЛЫҒЫ	30	15	45	45

2.2 Дәріс сабақтарының тезистері

Модуль №1: Атом-молекулалық ілім негіздері. Атом құрылысы. ПЗ және химиялық байланыс.

Тақырыптар: «Химияның негізгі заңдары. Стехиометрия. Химиялық эквивалент»

Химия заттардың құрамы мен құрылымы өзгеру арқылы өтетін процестерді және осы процестердің ішінде, сол сияқты материя қозғалысының басқа формалары арасындағы өзара айнылымдар мен ұштасатын заттардағы өзгерістерді зертейді. Химияның негізгі зерттеу нысаны зат және оның өзгерістері. Химияның негізгі іргетасты жалпы заңдарына жататындар: зарядтың сақталу заңы, масса мен энергияның сақталу заңы және дамудың периодтылығы заңы. Ал стехиометриялық заңдарға жататындар: құрам тұрақтылық заңы, зат массасының сақталу заңы, еселік қатынас заңы, көлемдік қатынас заңы, Авогадро заңы эквивалент заңы.

Құрам тұрақтылық заңы бойынша заттардың құрамы алу әдісіне байланыссыз тұрақты болады.

Зат массасының сақталу заңы – реакцияға дейінгі заттардың массасы ракциядан кейін заттардың массасына тең болады.

Еселік қатынас заңы – екі элемент бір-бірімен бернеше қосылыс түссе, сол элементтердің бірдей етіп алынған салмақ мөлшеріне сай келетін, сол бөлігінің өзара қатынасы кішкентай бүтін сандардың қатынасындай болады.

Авогдаро заңы – кез келген газдың бірдей температурада, бірдеу қысымда алынған бірдей көлемінде біркелкі молекула саны болады.

Эквивалент заңы бір-бірімен әрекеттесуші заттардың массаларының (немесе көлемдерінің) қатынастары олардың эквиваленттік массаларына (көлемдеріне) тура пропорционалды. Элементтер бір-бірімен өздерінің эквивалентіне сай келетін салмақ мөлшерінде қосылысады.

Негізгі әдебиет: [2] 5-22 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 11-45 бет.

Тақырып: «Газ заңдары. Негізгі газ процестері.»

Газ көлемімен қысымының байланысын зерттеуге арналған тәжрибелер мынаны көрсетеді. Тұрақты температурадағы берілген газдың көлемі қысымына кері пропорционал, яғни көлем мен қысымның көбейтіндісі тұрақты шама. PV=const. Бұл теңдік Бойль заңын түсіндіреді. Химиялық бір-бірімен әректтеспейтін газдар қоспасының қысымы осы қоспаны құрап тұрған парциальды қысымдар қосылыстарына тең. Идеальды газ күйін сипаттау үшін Менделеев Клапейрон теңдеуін қолданамыз: . Біріккен газ күйінің теңдеуін теңдеуін Бойль-Мариотт және Гей-Люссактың біріккен газ теңдеуі дейміз. Кез келген газдың тығыздығын теңдеумен анықтаймыз.

Негізгі газ процестері. Изохорлы процесс. Көлем тұрақты болады. Изобарлы процесс. Қысым тұрақты болады. Изотермиялы процесс. Температура тұрақты болады. Адиабаттық процесс - .

Негізгі әдебиет: [2] 11 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 26-29 бет.

Тақырып: Атом құрылысы.

Кез келген элементтің атомы оң зарядталған атом мен теріс зарядталған электрондардан тұрады. Тұтасымен алғанда атом - электронейтралды жүйе. Атом ядросы нуклондардан тұрады: протондар заряды 1-ге тең, массасы 1-ге тең, нейтрондар заряды 0-ге, заряды 1-ге тең. Ядро заряды периодтық жүйедегі элементтің реттік номеріне тең, оның саны протон санымен сәйкес келеді. Ал ядроның масса саны протон мен нейтрон қосындысына тең. Атомдағы электронның күйі 4 квант санымен анықталады. Бас квант саны n электрон орналасқан атомдық орбитальдың энергиясын, энергетикалық деңгейдің санын анықтап, бірден шексіздікке дейінгі мәндерге ие болуы мүмкін. Орбиталь квант саны ℓ -атомдық орбитальдың формасын және энергетикалық деңгейшені анықтап, 0-ден n-1-ге дейінгі аралықтағы мәндерге ие болады.

Магнит квант саны: m_l – атомдық орбитальдың кеңістік бағдарлануын анықтап, формасын көрсетеді. - ℓ…0…+ℓ аралығындағы мәнге ие болады.

Спин квант саны: m_S - электронның өздік импульсінің моментін анықтап, /2 мәніне ие болады.

Атомдық орбитальдардың электронға толуы Паули принципіне, Хунд ережесіне, ең кіші энергия принціпіне, Клечковский ережелеріне байланысты.

Негізгі әдебиет: [1] 5-19 бет. [2] 23-39 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 55-94 бет.

Тақырып: «Периодтық заң. Элементтердің Д. И. Менделеев жасаған периодтық жүйесі».

Периодтық заң 1869ж. Ашылды. Д. И. Менделеев берген заңның анықтамасы: Жай заттардың және оның қосылыстарының химиялық қасиеті салыстырмалы атомдық массасына периодты түрде тәуелді.

Қазіргі кездегі анықтама: Жай заттардың қасиеті және олардың қосылыстардың қасиеті элемент атомдарының ядро зарядына периодты түрде тәуелді. Химиялық элемент - ядро заряды периодтық жүйедегі белгілі рет санынымен анықталатын атом түрі. Ол дара атом немесе ион түрінде, сол сияқты қосылыс құрамында басқа атом немесе иондармен бірге өмір сүруі мүмкін. Химиялық қосылыс атом немесе иондардан тұрып белгілі құрам мен құрылыспен сипатталады.Олар әртүрлі форма мен күйде,кристалл түрінде де дара молекула түрінде де кездесуі мүмкін. Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесі периодтық заңның көрнекі графикалық бейнеленуі.Ол қысқа периодты немесе ұзын периодты формада кездеседі.Таблица құрылымында период, топ, топшаны бөліп көрсетеміз.Период деп элементтердің ядро зарядының өсуі бойынша орналасқан көлденең қатарын айтамыз. Период номері бас квант саымен анықталады. Алғашқы 3 период – кіші период деп аталып, s - және p – элементтерінен тұрады. 4-ші периодтан бастап, қалған периодтар үлкен периодтар деп есептеледі. 7-ші период аяқталмаған. 4-ші, 5-ші периодтарда d – элементтері, ал 6-ші, 7-ші периодқа f- элементтері енеді. Периодтық жүйеде 8 топ бар. Топ дегеніміз ядро зарядының өсу ретімен орналасқан элементтердің тік қатары. Әрбір топ негізгі, қосымша топтардан тұрады. Негізгі топша s - және p –элементтерінен тұрса, қосымша топша периодтарда d – , f- элементтерінен тұрады.

Негізгі әдебиет: [1] 19-54 бет. [2] 39-56 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 45-55 бет. 94-109бет.

Тақырып: “Химиялық байланыс. Химиялық байланыстың негізгі типтері. Молекулалық орбитальдар әдісі. Валенттік байланыс әдісі.”

Химиялық байланыс молекуладағы атомдардың әрекеттесу түрі, оның белгілі энергиясы бар. Химиялық байланыс коваленттік, иондық, металдық, сутектік деп жіктеледі. Химиялық байланыстарды ВБ және МО әдісімен сипаттаймыз. Коваленттік байланыс полюсті және полюссіз болып жіктеледі.

Коваленттік байланыс – дегеніміз екі атомның арасындағы, екі электронды, екі центрлі байланыс. Коваленттік байланыстың өзіне тән қасиеттері. Полярлығы, қаныққандығы, бағытталғандығы және еселілігі.

Иондық байланыс қанықпаған, бағытталмаған оның координациялық саны әрекеттесуші иондардың радиусының қатынасымен анықталады.

Сутектік байланыс. Сутектік байланыс оң полярланған сутегі атомымен, теріс полярланған электротеріс атомдардың арасында іске асады.

Молекула аралық әсерлесуші күштер, ван-дер-вальс күштері деп аталады. Олар үш әректтесу түрімен анықталады: бағдарлаушы, индукциялық және дисперстік. Салыстармалы молекулалық массаның өсуіне орай молекула аралық әрекеттесу күштері артады да, нәтижесәнде заттардың балқу қайнау температуралары артады.

Негізгі әдебиет: [1] 55-109 бет. [2] 56-103 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 109-149 бет.

Модуль №2: Химиялық реакциялар өтуінің негізгі заңдылықтары. Ерітінділердің жалпы қасиеттері. Электролиттердің сулы ерітінділері.

Тақырып: «Термодинамаика негізі. І, ІІ, ІІІ термодинамика бастамасы. Тремодинамикалық есептеулер негізі»

Термодинамика - әр түрлі энергиялардың өзара алмасуымен ілесетін процестерді зерттеуші ілім.

Термодинамиканың І заңы

Ешқандай энергияны шығындамай жұмысты іске асыратын бірінші қатарлы мәңгілік двигатель жасау мүмкін емес. Осы заңның мәнін ашуда Гесс, Майер, Джоуль, Гельмгольц еңбектері маңызды рөл атқарды.

Гесс заңы. Химиялық реакциялардың жылу эффектісі.

Жылу эффектісі деп келесідей жағдайлардағы сіңірілген немесе бөлінген жылу есептеледі: егер жүйе тек кеңею жұмысын атқарса, ал қысым мен көлем тұрақты болып бастапқы және соңғы заттардың температурасы бірдей болса, реакция аяғына дейін жүреді.

Термодинамикада әр түрлі процестердің жылу эффектісін есептеу үшін Гесс заңы қолданылады. Химиялық реакциялардың жылу эффектісі реакцияның жүру жолына тәуелсіз, тек оған қатысушы бастапқы және соңғы

заттардың күйімен анықталады. Химиялық реакцияның жылу эффектісі соңғы заттар мен бастапқы заттардың түзілу энтальпияларының коэффициенттерді ескере отырып алынған қосындыларының айырмасына тең.

Термодинамиканың ІІ заңы

Термодинамиканың екінші заңы міндеті өз бетімен өтетін процестердің жүру жағдайын анықтап, тепе-теңдік туу шартын белгілеу.

Жылу машинасының пайдалы әсер коэфиценті квазистатикалық Карно циклімен жұмыс істейтін жұмыс денесінің табиғатына байланысты емес, тек температура интервалымен анықталады. Термодинамикада бұл сілтеменің дұрыстығын Карно-Клаузиус теоремасы дәлеледейді. Ол термодинамиканың екінші заңының анықтамасының бірі.



Термодинамиканың ІІІ заңы

Процестің іске асу термодинамикалық ықтималдылығын анықтау. Термодинамикалық ықтималдылықты анықтау үшін изобарлық-изотермиялық потенциал түсінігі немесе Гиббс энергиясы қолданылады. . Гиббс энергиясы жүйе күйінің функциясы болып есептеледі де энергия айырымына тең болады (кДж). Тұрақты қысымда және тұрақты темепературада Гиббс энергиясы процестің өздігінен жүру белгісін немесе тепе-теңдікті орнауын білідіреді. Процестің өздігінен жүруі оның азаюы кезінде іске асады, ал тепе-теңдік кезінде ол тұрақты әрі мардымсыз болады.

Негізгі әдебиет: [1] 194-210 бет. [2] 121-129 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 158-163 бет.

Тақырып: “Химиялық кинетика және химиялық тепе-теңдік”

Химиялық кинетика химиялық рекция жылдамдығын зерттейтін химияның бөлімі. Гомогенді реакция жылдамдығы дегеніміз белгілі бір уақыт бірлігі ішінде жүйе көлемінде реакцияға түсетін немесе түзілетін заттың мөлшері. Гетрогенді реакция жылдамдығы белгілі бір уақыт бірлігі ішінде фаза бетіндегі бірлікте түзілетін немесе реакцияға түсетін заттың мөлшері (қатты заттың бетінің көлемін анықтау қиын болған жағдайда қатты фазаның көлемі, не массасы).

, яғни гомогенді реакцияның жылдамдығын белгілі бір уақыт ішінде реакцияға түсетін немесе реакция нәтижесінде түзілетін заттардың концентрациясының өзгеруі ретінде анықтауға болады. Көптеген химиялық реакциялар қайтымды. аА+bB=cC+dD реакция теңдеуін қарастырацық. Тура және кері реакцияның жылдамдығын келесі теңдеулермен белгілейік: және

Мұндағы К дегеніміз химиялық тепе-теңдік константасы ол температураға реагенттердің табиғатына тәуелді, бірақ концентрацияға тәуелді емес. Бұл әрекеттесуші массалар заңының математикалық көрінісі, ол тепе-теңдеіктегі реакциялық қоспаның құрамын анықтауға мүмкіндік береді. Реакция жылдамдығына әсер ететін факторлар:

1. Реакцияласушы заттардың табиғаты;

2. Реакцияласушы заттардың концентрациясы;

3. Температура;

4. Катализатор.

Химиялық тепе-теңдік. Ле Шателье принципі

Тепе-теңдікте тұрған жүйеде қандай да бір фактор әсер ететін болса, тепе-теңдіктің ығысуы сол фактордың әдсіреуі жағына қарай жүреді.

Негізгі әдебиет: [1] 210-227 бет. [2] 129-144 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 163-196 бет.

Тақырып: «Ерітінді»

Ерітінділер дегеніміз – екі немсе одан да көп компоненттерден тұратын, олардың әрекеттесу өнімдерінен құралған бір текті жүйе.

Ерітінді – еріген заттан және еріткіштен тұрады. еріткіш деп жеке күйінде де, ерітіндіде де бірдей агрегаттық күйде болатын және еріген затқа қарағанда көп мөлшерде болатын ерітіндінің құрам бөлігін айтады.

Заттар еріткіште ерігенде жылу құбылыстары байқалады. Зат ерігенде не жылу бөлінеді, не жылу сіңіріледі. Бөлінетін немесе сіңірілетін жылуды заттық еру жылуы деп атайды.

Еру дегеніміз – физикалық және химиялық процесс. Еру кезінде еритін зат пен еріткіштің молекулалары бір-біріне диффузияланып қоймай, өзара әрекеттесіп молекулалық қосылыстар түзелі. Сусыз ерітінділерде бұл қосылыстарды сольваттар, ал судағы ерітінділерді – гидраттар дейді.

Құрамында суы бар кристалдарды кристаллогидраттар деп атайды, құрамындағы суды кристалды деп атайды.

Еру кезінде байқалатын жалпы жылу эффектісі қатты зат ерігенде болатын әр түрлі процесстердің жылу эффектілерінің алгебралық қосындысына тең.

Сусыз тұз бен кристаллогидраттың еру жылуын біле отырып, гидраттану жылуын (энергиясын) анықтауға болады. Мысалы, ВаСl₂ еружылуы 8,80 кДж/моль. Кристаллогидраттың ВаСl₂*2Н₂О еру жылуы 20,53кДж/моль. Сусыз тұздың кристаллогидратқа өткендегі гидраттану жылуын анықта.

Шығарылуы:

ВаСl₂-ң еруін бірінен êåéií áiði æ¾ðåòií åêi ïðîöåññ ðåòiíäå ºàðàñòûðàìûç.

1. 
   Қатты зат ВаCl₂ бөлшектерінің екі молекула сумен әрекеттесіп, гидратациялануы нәтижесінде жалу бөлінеді.
   
2. 
   Түзілген кристалдардың жеке бөлшектерге ыдырау процесі, жылу сіңіре жүреді.
   

Сондақытан жылу эффектісі:

Q=Q₁ + Q₂ тең болады, осыдан

Q₁=Q - Q₂ = 8,80-(-20,53)=29,33 кДж/моль

Q₁-гидраттану жылуы

Q₂-кристаллогидраттың еру жылуы

Ерітінділер қаныққан, аса қанық, қанықпаған ерітінділер деп бөлінеді.

Қанық ерітінді дегеніміз – белгілі бір температурада зат ары қарай ери алмайтын ерітінді.

Концентрациясы қанық ерітіндінің концентрациясынан аз ерітіндіні қанықпаған ерітінді дейді.

Белгілі бір температурада заттың біраз мөлшері әлі де ери алатын ерітіндіні қанықпаған ерітінді дейді.

Негізгі әдебиет: [2] 144-152 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 197-222 бет.

Тақырып: «Электролиттік диссоциация теориясы»

Электролиттер – қышқылдар, негіздер және тұздар суда ерігенде иондарға ыдырайтын заттар. Бұл құрылыс электролиттік диссоциация деп аталады.

Диссоциацияланған молекулалар санының жалпы молекулалар санына қатынасын диссоциациялану дәрежесі деп атайды. Диссоциациялану дәрежесін бірілік үлеспен немесе процентпен сипаттайды.

Диссоциациялану дәрежесіне байланысты электролиттер күшті, орта және әлсіз болып бөлінеді. Күшті электролиттердің диссоциациялану дәрежесі 30%-тен жоғары, орта электролиттердікі 2%-тен 30%-ке дейін, әлсіз электролиттердікі - 2%-тен төмен (0,1 ерітінділерінде) болады.

Ерітіндіні сұйылтқан сайын оның диссоциациялану дәрежесі өседі. Сондықтан электролиттердің күштерін салыстырғанда бірдей нормальды ерітінділер алу керек. Электролиттердің салыстырмалы күштерін олардың ерітінділерінің электрөткізгіштігімен, сонымен қатар кейбір реакциялардағы химиялық активтігімен анықтауға болады.

Диссоциациялану процесін ерітіндінің концентрациясына тәуелсіз диссоциациялану константасы арқылы сипаттаған ыңғайлы.

Электролиттік диссоциация тек қана нейтрал молекулаға ғана емес, иондарға да тән. Мысалы:

Н₂S  H⁺ + HS^-

HS^-  H⁺ + S^2-

Көпнегізді қышқылдар, негіздер бірнеше сатыда диссоциациялынады. Мысалы:

H₃PO₄  H⁺ + (H₂PO₄)^-

(H₂PO₄)^-  H⁺ + (HPO₄)^2-

(HPO₄)^2-  H⁺ + PO₄^3-

Бұндай диссоциация – сатылы диссоциация деп аталады.

Көптеген суда аз еритін гидроксидтер сілтілік ортада қышқыл секілді, қышқылдық ортада негіз секілді әрекеттеседі. Олардың молекулалары негіздік және қышқылдық тип бойынша әрекеттеседі. Мысалы:

AL(OH)₃ + 3NaOH = Na₃[Al(OH)₆]

AL(OH)₃ + 3OH^- = [Al(OH)₆]^3-

AL(OH)₃ + 3HCl = AlCl₃ + 3H₂O

AL(OH)₃ + 3H⁺ = Al³⁺ + 3H₂O

Бренстед теориясына сай қышқылдар мен негіздер протон беріп немесе қосып алуға бейім заттар – протолиттер тобына беріктірілген. Бұл көзқарас бойынша қышқылдар протондардың доноры, ал негіздер – протондардың акцепторы болады. Сондықтан қышқылдар мен негіздер өзара байланысқан және оны жалпы формуламен былай жазуға болады: қышқыл  протон + негіз. Мұндай жүйелер ілеспелі деп аталады, мысалы:

HF + H₂O  H₃O⁺ + F^-

қшқыл негіз қышқыл негіз

донор акцептор

NH₃ + H₂O  NH₄⁺ + OH^-

Негіз қышқыл қышқыл негіз

акцептор донор

Қаныққан ерітінділердегі тепе-теңдік жағдайын келесі схемамен көрсетуге болады:

[Zn(H₂O)₄]²⁺  [Zn(OH)₂(HOH)₂]  [Zn(OH)₄]^2-

Қышқылдық ортада тепе-теңдік солға, ал негіздік ортада оңға ығысады. Қышқылдың, негіздің және ымфотерлі қосылыстардың қасиеттерін салыстыра келе, әртүрлі элементтердің гидроксидтері мына үш типтің біреуі бойынша диссоциацияланады:

а) диссоциацияның негіздік типі;

б) диссоциацияның қышқылдық типі;

в) амфотерлі гидроксидтердің диссоциациясы.

Н⁺ және ОН^- иондарының концентрациялары бірдей ерітінділер бейтарап ерітінділер болады. Егер Н⁺ концентрациясы көп болса, онда қышқылдық ерітінді, ал ОН^- концентрациясы көп болса, онда сілтілік ерітінді деп аталады. Қышқылдық және сілтілік орталарды, Н⁺ және ОН^- иондарының концентрацияларына байланысты түсін өзгерте жүретін, реактивтердің көмегімен анықтауға болады. Мұндай реактивтер индикаторлар деп аталады. Индикатор ретінде лакмус, метилоранж, фенолфталеин және т.б. қолданылады.

Тақырып: «Тұздар гидролизі»

Көптеген заттардың еруі олардың еріткішпен химиялық әрекеттесуі нәтижесінде жүреді.

Еріткіш және еріген зат молекуларының құрамдас бөліктерінің арасындағы әрекеттесу реакцияларын сольволиз деп атайды. Ал еріткіш су болса – гидролиз деп атайды.

Гидролизге әр түрлі кластарға жататын химиялық қосылыстар ұшырауы мүмкін: тұздар, көмірсулар, ақуыздар, эфирлер, майлар және т.б.

Химиялық таза суда сутек және гидроксид иондарының концентрациялары тең, сондықтан суда орта бейтарап (рН=7).

Көптеген тұздар суда ерігенде олардың диссоциациялану нәтижесінде түзілген иондары судың иондарымен байланысып аз диссоциацияланатын зат түзеді.

Еріген тұз иондары мен су иондары әрекеттесіп, әлсіз электролит түзе жүретін процесс гидролиз деп аталады.

Тұздар гидролизінің үш жағдайы бар:

Күшті негіз және әлсіз қышқылдың тұздары (мысалы, СН₃СОNa, KCN, K₂CO₃, Na₂S).

Күшті негіз және әлсіз көпнегізді қышқыл тұздары сатылап гидролизденеді. Мысалы: калий карбонатының гидролизі.

1-ші сатысы: K₂CO₃ +НОН  КНСО₃ + КОН

CO₃^2- + НОН  (НСО₃)^- + ОН^- (рН>7).

2-ші сатысы: KНCO₃ + НОН  НCO₃ + КОН

(НCO₃)^- +НОН  Н₂CO₃ +ОН^- (рН>7).

Ãèäðîëèçäi» áiðiíøi ñàòûñû ¼òå æàºñû æ¾ðåäi. Ñåáåái: (ÍCO₃)^- èîíû Í₂ÑO₃ ìîëåêóëàñûíà ºàðà¹àíäà ¸ëñiç ýëåêòðîëèò áîëûï òàáûëàäû. Áiç ºàðàñòûð¹àí áàðëûº æà¹äàéëàðäà ñóòåãi Í⁺ èîíû áàéëàíûï, àðòûº áîñ ê¾éiíäåãi ÎÍ^- èîíû ò¾çiëåäi.

2) °ëñiç íåãiç æ¸íå ê¾øòi ºûøºûë ò½çäàðû (ìûñàëû, NH₄Cl, CuSO₄, ZnCl₂). Á½ë ò½çäàð ãèäðîëèçi ãèäðîêñèä èîíäàðûíû» ¸ëñiç ýëåêòðîëèòêå áàéëàíóûíà íåãiçäåëãåí.

3) °ëñiç íåãiç æ¸íå ¸ëñiç ºûøºûë ò½çäàðû.

Ò½çäàðäû» á½ë òèïi æî¹àðû ä¸ðåæåäå ãèäðîëèçäåíåäi, ¼éòêåíi îëàð áið ìåçãiëäå ñóäû» Í⁺ æ¸íå ÎÍ^- èîíäàðûí áàéëàï, ñóäû» äèññîöèàöèÿ òåïå-òå»äiãií û¹ûñòûðàäû. Ìûñàëû, ÑÍ₃ÑÎÎNH₄ ãèäðîëèçi ìûíàíäàé ñûçáà í½ñºà áîéûíøà æ¾ðåäi:

ÑÍ₃ÑÎÎNH₄  ÑÍ₃ÑÎÎ^- + NH₄⁺

Í₂Î  Í⁺ + ÎÍ^-

ÑÍ₃ÑÎÎ^- + NH₄⁺ + ÍÎÍ  ÑÍ₃ÑÎÎÍ + NH₄ÎÍ.

Ãèäðîëèç í¸òèæåñiíäå ò¾çiëãåí ºûøºûë ìåí íåãiçäi» äèññîöèàöèÿëàíó ä¸ðåæåñiíi» àðàºàòûíàñûíà áàéëàíûñòû á½ë ò½çäàðäû» åðiòiíäiñiíi» ðåàêöèÿñû ¸ëñiç ºûøºûëäû íåìåñå ¸ëñiç íåãiçäi áîëóû ì¾ìêií, ÿ¹íè ðÍ  7.

´òå ¸ëñiç ºûøºûë ìåí ¼òå ¸ëñiç íåãiç ò½çäàðûíû» ãèäðîëèçi ºàéòûìñûç. Ìûñàëû:

Al₂S₃ + 6H₂O  2Al(OH)₃ + 3H₂S.

ʾøòi ºûøºûë ìåí ê¾øòi ò½çäàðû ãèäðîëèçäåíáåéäi, ñåáåái, îëàð ñóìåí ¸ðåêåòòåñêåíäå ¸ëñiç ýëåêòðîëèòòåð ò¾çáåéäi.

Í₂Î  Í⁺ + ÎÍ^-

ƾéåëåðiíäå òåïå-òå»äiê á½çûëìàéäû, ñîíäûºòàí á½ë åðiòiíäiëåðäå ðÍ=7.

Îñû ê¾íãi ì¸ëiìåòòåð áîéûíøà ãèäðîëèç ¼òå ê¾ðäåëi ïðîöåññ áîëûï òàáûëàäû. Ãèäðîëèç í¸òèæåñiíäå ãèäðîêñîàêâàêîìïëåêñòåð ò¾çiëåäi. Ñîíäûºòàí ãèäðîëèçäi» æàé ðåàêöèÿ òå»äåóëåðiíi» æàçûëóû òåê øàðòòû ãèäðîëèçäi» áiðiíøi ñàòûñûíû» èîíäû òå»äåói áûëàé æàçûëóû êåðåê:

[Al(H₂O)₆]³⁺ + HOH  [Al(H₂O)₅OH]²⁺ + H₃O⁺.

Àë, øàðòòû ò¾ðäå îíû áûëàé ê¼ðñåòåäi:

Al³⁺ + HOH  (Al(OÍ))²⁺ + H⁺.

Негізгі әдебиет: [1] 227-243 бет. [2] 152-170 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 223-255 бет.

Модуль №3: Электролит ерітінділеріндегі алмасу реакциялары. Сулы ерітінділердегі тотығу-тотықсыздану реакциялары.

Тақырып: «Тұнбаның түзілуі қышқылдар мен негіздер теориясы».

Қанық ерітінді түбіндегі фаза мен тепе-теңдіктегі ерітінді. Егер сөз аз еритін электролиттер болса, онда ерітінді өте сұйық болады және барлық электролит ионға ыдыраған деп есептейміз, яғни

Сонда болады. Мұндағы [AgCl] – тұрақты, ол түбіндегі фазаны құрайды. Ендеше, [Ag⁺][Cl^-]=const=EK. Ерігіштік көбейтіндісі аз еритін электролиттің қанық ерітіндісіндегі ион концентрациясының көбейтіндісі.

Қышқыл және негіз теориясы. Аррениус бойынша қышқылдар дегеніміз суда диссоциацияланғанда сутегі катионын, ал негіздер дегеніміз гидроксил анионын беретін заттар.

1923 жылы Бренстед пен Лоури қышқылдардың протолиттік теориясын ұсынды.Қышқыл протон беруге, ал негіз протон қосып алуға ұмтылатын заттар.Бос протон бөлшек ретінде ерітіндіде бос жүре алмайды.Ол міндетті түрде басқа бөлшекпен бірігіп оған оң заряд береді.

Льюистің электрондық теориясы. Бұл теория бойынша қышқыл дегеніміз химиялық байланысты түзуге бос электрон жұбын қолданатын яғни акцептор болатын зат. Негіз бос электрон жұбына донор болатын зат.

Негізгі әдебиет: [2] 158-159 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 225-226 бет.

Тақырып: «Тотығу-тотықсыздану реакциялары»

Тотығу дәрежесі деп – атомда электрон жұбының терісэлектрлігі жоғары атомға ығысқан кездегі зарядты атайды. Тотығу дәрежесі “n” әріпімен белгіленеді. Молекуладағы атомның тотығу дәрежесін анықтау үшін мынадай жағдайларға сүйену қажет:

1. 
   Молекула құрамындағы атомдардың тотығу дәрежелерінің алгебралық қосындысы әрқашан нольге тең.
   

+1 +6 -2

Na₂ S O₄ 2(+1) + 1(+6) +4(-2) = 0

2. 
   Фтордың тотығу дәрежесі барлық қосылыстарында “–1” – ге, оттегінікі “-2”-ге тең.
   

OF₂, F^-1  O⁺²  F^-1, n_O=+2; H₂O₂ H⁺¹ O^-1  O^-1 H⁺¹; n_O= -1

Cутегінің тотығу дәрежесі гидридтерден басқа қосылыстарында “+1” – ге тең.

СаН₂ Н^-1  Са  Н^-1 n_H= -1.

Тотығу дәрежесі бөлшек сан болуы мүмкін:

Н⁺¹N^-1/3; K⁺¹O₃^-1/3 (калий озониді)

Көптеген жағдайларда тотығу дәрежесі валенттілікке, яғни атомдардың байланыстар санына тең болмайды.

Әрекеттесетін заттардың құрамындағы атомдардың тотығу дәрежелері өзгере жүретін реакциялар тотығу – тотықсыздану реакциялары деп аталады.

С⁰ + С₂⁰  СО₂

Тотығу дәрежелерінің өзгеруі электрондардың ауысуына байланысты. Тотығу-тотықсыздану реакцияларының электрондық теориясының негізгі жағдайлары:

1) Тотығу – молекулардың, атомдардың немесе иондардың электрон беру процесі.

Zn –2  Zn²⁺

H₂ –2  2H⁺

2Cl^- -2  Cl₂

2) Тотығу-тотықсыздану атомдардың, молекулардың немесе иондардың электрон қосып алу процесі.

S + 2  S^2-

Cl₂ +2  2Cl^-

3) Электрон беретін атомдар, молекулалар немесе иондар тотықсыздандырғыштар деп аталады. Реакция кезінде олар тотығады.

Электрон қосып алатын атомдар, молекулалар немесе иондар тотықтырғыштар деп аталады. Реакция кезінде олар тотықсызданады.

Тотығу процесі - әрқашан тотықсызданумен қатар жүреді және керісінше. Сондықтан тотығу-тотықсыздану реакциялары екі қарама-қарсы процесс тотығу мен тотықсызданудың бірігуі болып табылады.

Электрондық баланс әдісі – бастапқы және соңғы зат атомдарының тотығу дәрежелерін салыстыруға негізделген.

Оның негізінде тотықсызданатын берген электрон саны тотықтырғыштың қосып алған электрон санына тең болу ережесі жатыр.

Ионды – электронды әдіс. Ионды – электронды әдіспен тотығу – тотықсыздану реакцияларын теңестіру үшін төмендегідей ережелер қолданылады:

1) Тотығу – тотықсыздану реакциясына қатысатын қосылыстардың тотығу дәрежесі емес, ион заряды анықталады:

KMnO₄ + KJ + H₂SO₄  MnSO₄ + J₂ + K₂SO₄ + H₂O

2) Тотықтырғыш пен тотықсыздандырғышты анықтап, тотығу – тотықсыздану үрдісінде шынайы қатысатын иондарды көрсете отырып, химиялық реакцияның иондық сызбанұсқасын құраймыз:

MnO₄^- - ионы Mn²⁺ - ке дейін тотықсызданып, J^- - ионы J⁰ –ге дейін тотығады. Реакция кезінде сутегі ионының қатысуы реакцияның қышқылдық ортада өтетіндігін көрсетеді. Бұл әрі қарай тұжырым жасауға көмектеседі.

3) Әрбір жартылай реакция тңдеуі үшін электронды – иондық теңдеу құрастырылады. Егер бастапқы алынған затта оттегі саны көп болса, онда сол жақ бөлігіне оттегіні байланыстыруға қажетті сутегі ионы қосылады. Ал теңдеудің оң бөлігіне судың сәйкес келетін молекула саны жазылады.

Әрбір жарты реакция теңдегіндегі электрон саны ион зарядтарының қосындысына тең болу керек.

екінші жартылай реакция

тотығу

тотықсыздану

Әрбір жартылай реакция теңдеунің көбейткішке көбейтіп, тотығу – тотықсыздану үрдісіндегі электрон санын теңестіреміз. Осыдан кейін әрбір жартылай реакция теңдеуін қосып, толық реакция теңдеуін аламыз.

4) Алынған коэффициенттерді сәйкес заттардың алдына қоямыз.

2KMnO₄ + 10KJ + 8H₂SO₄  2MnSO₄ + 5J₂ + 6K₂SO₄ + 8H₂O

Егер орта қышқылдық болса, оттегі атомдарының саны су молекуласымен байланыстырылады. Сілтілік ортада оттегі атомының саны гидроксил ионымен немсе су молекуласымен теңеседі, ал бейтарап ортада тек су молекуласымен теңестіріледі.

Ионды – электронды реакцияның артықшылығы:

• 
  “тотығу дәрежесі” формальды түсінігін қолданбаймыз;
  
• 
  Тотығу – тотықсыздану реакциясындағы орта әсерін анықтауға мүмкіндік береді.
  

Негізгі әдебиет: [1] 244-253 бет. [2] 170-184 бет.

Қосымша әдебиет: [11] 255-295 бет.

Зертханалық жұмыстардың жоспары

№	Тақырып аты	Зертханалық жұмыс аты	Сағат саны	Тапсырма, негізгі және қосымша әдебиет
1	2	3	4	5
1	Атом-молекулалық ілім	Зерханалық жұмыс техникасы. Заттардың молекулалық массасын және эквивалентінің мольдік массасын анықтау.	2,5	Тарау 1 5-40б. [7], 7-6 тәжрибелердің конспектісі [7] 1-24б. [34] немесе 4-5б. [34] конспектілеу
				Тарау 3 41-45б. [7], 43б. [7] тәжрибе мәтінін конспектілеу немесе 27-28б. [34] конспектілеу
				Тарау 3 45-49б. [7], конспект әдістемелік нұсқау бойынша 33-34б. [34] конспектілеу
2	Атом құрылысы ПЗ	Атом құрлысы туралы білім негізін қалау.	0,5	51-57 беттер [34]
3	Химиялық байланыс	Коваленттік, иондық, сутектік, металдық байланыс жайлы білім негізін қалау.	1	57-60 беттер [34]
4	Химиялық реакциялар-дың жүруінің негізгі заңдылықтары	Химиялық өзгерістердің энергетикасы. Химиялық реакциялардың жылдамдығы. Химиялық тепе-теңдік	2	Тарау 9 10 [6], 1, 2, 3 тәжрибенің мәтінін конспектілеу 33-35б. [6], есептер № 1, 2, 3, 5, 11, 15, 16, 17 9тарау, № 1, 3, 6 10тарау [6] немесе 8.2 67-69б. [34]
				Тарау 6 56-60б. [7], № 1, 2, 4, 6 56-60б. тәжри-бенің мәтінін конспек-тілеу; 8.4 70-72б. а, б, в, г. [34] конспектілеу
				Бөлім IV, 11тарау [6], 1,2 тәжрибенің мәтінін конспектілеу 41-42б. [6], № 1, 4, 6, 9, 12 [6] есептер; 60-65б. [34] 7.1 жаттығулар.
5	Ерітінділердің жалпы қасиеттері	Заттардың ерігіштігі белгілі концентрациялы ерітінді әзірлеу.	2	8 тарау [7], 63б. тәжрибе мәтінін конс-пектілеу. 9.1 № 5 зертханалық жұмысты конспектілеу 78-80б. [34] жаттығулар 9.2 80-81б. [34]
				8 Тарау [7], 64б. зерт. тәжрибе мәтінін конс-пектілеу
				7 тарау [6], 24бет тәжрибе мәтінін конс-пектілеу № 5-10 есеп-терді шығару; 9.4 81-85б [34], 9.5 86-87бет [34]
				Тәжрибе жоспарын құру
6	Электролиттердің сулы ерітінді-лері	Электролит ерітінділерінің қасиеттері.	2	11 тарау [6], 4 тәжрибе мәтінін конспектілеу 43б. [6], 16, 17, 18 жаттығу № 8 зерт.жұмыс 93б. [34]
				11тарау [6], 8 тәжрибе мәтінін конспектілеу 45 [6], № 21, 22, 23 жаттығулар.
				№9,10 тәжрибе мәтінін конспектілеу 46-47б [6], № 26 есеп
7	Электролит ерітінділе-ріндегі алмасу реакциялары	Иондық реакциялар. Гидролиз.	1	12тарау [6], 1 тәжрибе 50б. [6]
				12 тарау [6] 2 тәжрибе 50-51б. [6]
				12 тарау 5 тәжрибе мә-тінін жазу 52б. 8, 10, 12 тәжрибе 43б. 8, 10, 12 тәжрибе; 43б., 13, 14 тәжрибе 44б. [6], № 1, 3, 4, 5, 8, 11, 12 13, 14, 15 есептер шығару 49-55б. [6]
8	Сулы ерітінділердегі ТТР	Тотығу-тотықсыздану реакциялары, қасиеті. Әр түрлі зат ерітінділерінің электролизі.	2	10 тарау 73-74б. [7]
				10 тару 74-75б. [7]
				13 тарау 62-63б. [6] №11 жұмыс 112-113б. [34]
				10тарау 74б. [7], 13 та-рау № 2 (3-7), 5 (1,4,5), 6 (1, 2, 5, 6) есептерді шығару 117б [34]
		БАРЛЫҒЫ	15

<предыдущая страница | следующая страница>