Дәреснең темасы: Хикәя язу.

(әдәбияттан 8 нче сыйныф өчен иҗади эш)
Бурычлары: укучыларны әдәби иҗади процесс белән таныштыру.

Максаты: 1. Әсәрнең идея-тематикасын тоемлый алуларына ирешү;

2. Хикәя жанрын үзләштерү дәрәҗәсен тикшерү;

3. Иҗат процессына кызыксыну уяту.

Дәрес барышы:

I.Дәресне актуальләштерү.

1. 
   Интернеттан «Хикәя язу» дигән темага электрон дәрес карау;
   
2. 
   Укучыларга хикәя язу өчен үрнәкләр тарату.
   

II.Яңа материалны аңлату.

1. Хикәя иҗат итү өчен хәзерлек:

1. Төп вакыйганы билгеләү;

2. Мөмкин булса, метафорик вакыйга уйлап табу;

3. Вакыйгалар үсешен билгеләү;

4. Язылган хикәягә әдәби анализ ясау.

2. Метафорик вакыйга уйлап табу;

1. Файдалы дару үләне (чәчәге).

3. Әсәрнең сюжетын - төп вакыйганы билгеләү;

1. Малайның авыру сеңлесенә ничек булса да ярдәм итү теләге.

1. Булачак хикәянең идея – тематикасы.

• 
  Идеясе: туганнарга булышу - изге эш.
  
• 
  Темасы: мәхббәт матурлыгы.
  

  1. Булачак хикәянең вакытлыча исеме турында фикер йөртү:

• 
  Матурлык;
  
• 
  Мәхәббәт;
  
• 
  Башка вариантлар да булырга мөмкин;
  

  1. Хикәянең эчтәлегеннән һәм идеясеннән чыгып, исемен билгеләү.

• 
  Ут чәчәге
  

  1. Метафорик образның эчтәлеге турында уйланулар.

Авыл куренеше – метафорик образ

III.Хикәянең эчтәлеген төзү. Бәхет чәчәге.

1. Булачак әсәрнең төп геройларын барлау:

Малайның исеме - Шәфәгать

Сеңлесенең исеме - Иркә

2. Метафорик вакыйганың эчтәлеге турында фикерләү.

Үткән гасырдамы, әллә инде бабаларыбызның бабалары яшәгән вакытлардамы, белмим, безнең авыл урманында бик матур бер үлән үскән, диләр. Аның чәчәге бөтен тирә-якны яктырта торган булган , ди. Төбәп карасаң – күзне сукырайткан, янына барсаң – яндырган, көйдергән, ди. Аның янына барырга бер кеше дә базмаган. Чәчәк, ачуланып, кешеләргә зыян сала башлаган:балаларга яман чир биргән, ди. Хәтта каралты-кураларга ут сала башлаган, ди. Мондый хәлләргә түзеп тора алмаган бу авылның бер егете,чәчәкне юкка чыгарырга дип, урманга киткән икән, ди…

3. Өстәмә метафорик образ билгеләү – ул авылның матур табигате.

Безнең авыл табигатьнең иң матур урынына урнашкан. Авылга кергәндә, аның тау астына урнашканын сиземлисең.

Әнә ул безнең авыл!

(Авылның матур табигатен сурәтләү. Максаты – авыл кебек аның кешеләре дә матур икәненә игътибар иттерү).

4. Әсәргә исем билгеләү6: «Ут чәчәге»

5. Вакыйгалар хәрәкәтен билгеләү: хикәя язу

Ут чәчәге.

Безнең авыл табигатьнең иң матур урынына урнашкан. Авылга кергәндә, аның тау астына урнашканын сиземлисең.

Әнә ул безнең авыл!

(Авылның матур табигатен сурәтләү. Максаты – авыл кебек аның кешеләре дә матур икәненә игътибар иттерү).

Шушы авылның Түбән оч дип аталган бер урамында минем дустым Шәфәгатьләр гаиләсе гади генә яшәп яталар. Аның әтисе юк. Әнисе өй эшләреннән бушый алмый. Өстәвенә, фермада көне уза.

Бердән-бер сеңлесе бар Шәфәгатьнең. Исеме җисеменә туры килеп кенә тора тагын. Шундый чибәр, акыллы, иркә. Ул жырласа, авыл халкы, эшли торган эшен ташлап, мөккәббән килеп тора. Иркә кечкенәдән авыру: хәрәкәт итә алмый. Бәләкәй вакытта әллә җиргә ятып йоклаган да шулай булган, әллә башка сәбәпләр аркасында инде, безгә мәгълүм түгел.

Әнә шул сеңлесен Шәфәгать көн саен, күтәреп урамга да алып чыга, уйната да. Кыскасы, Иркә абыйсы кул астында үсә.

Кышлар үтеп, язлар житте. Табигать йокыдан уянса, авыл да күзгә күренеп яшәрә. (авылның матур язгы табигать күренешен сурәтләү)

Шәфәгать, сеңлесен күтәреп, малайлар көймә агызып уйнаган су буена алып чыкты.

Галим исемле малай, ялга утырган вакытта, бабасы сөйләгән риваятне сөйләп ките. Малайлар, тын да алмый, анын сөйләгәнен йотлыгып тыңлап утырдылар.

- Малайлар, беләсезме, бу елганың төбендә «Ут чәчәге» үсә икән. Ул чәчәкне тапкан кеше озак яши, авырмый да икән.

- Борчак чәчмә, - дип бүлдерде аны, югары очта яшәүче Сабит.

- Чыннан инде, ышанмасаң, бабайдан сора.

- Сөйлә инде, сөйлә, - дип, ялындылар малайлар.

Галим , тамагын кырды да бабасының сүзләрен түкми-чәчми, үзеннән дә эстәп сөйләп китте:

- Үткән гасырдамы, әллә инде бабаларыбызның бабалары яшәгән вакытлардамы, белмим, безнең авыл урманында бик матур бер үлән үскән, диләр. Аның чәчәге бөтен тирә-якны яктырта торган булган , ди. Төбәп карасаң – күзне сукырайткан, янына барсаң – яндырган, көйдергән, ди. Аның янына барырга бер кеше дә базмаган. Чәчәк, ачуланып, кешеләргә зыян сала башлаган:балаларга яман чир биргән, ди. Хәтта каралты-кураларга ут сала башлаган, ди. Мондый хәлләргә түзеп тора алмаган бу авылның бер егете,чәчәкне юкка чыгарырга дип, урманга киткән икән, ди…

1. Егетнең чәчәк яктылыгы белән көрәш вакыйгасы….

2. Яндыруын-көйдерүен җинуе…

Шушы вакыйгадан соң бу чәчәкне «Ут чәчәге» дип атый башлаганнар. Халыкта аны «Ут үләне» дип тә йөртәләр икән. «Ут чәчәге» хәзер су патшалыгында гына үсә, ди. Ул бөтен авыруларга да шифа, ди. Ләкин аны бер генэ кешенең дә күргәне юк, икән.

Шулвакыт Иркэнең ачыгланып кычкырганы барысын да уятып җибәргәдәй булды. Су буена карасак, Иркә суга егылып төшкән икән. Ул, куллары белән, чәбәләнә-чәбәләнә бата-калка үлем белән көрәшә иде. Шәфәгать сикереп торды да, суга ташланды. Вакытында элгерде малай, куркуыннан телсез калган сеңлесен ярга алып чыкты. Шәфәгать дер-дер калтыранган сенлесен өстендәге костюмы белән төрде дә өенә таба йөгерде.

Бу хәбәрне ишеткән әнисе елый-елый кайтып керде. Иркә һаман тынычлана алмаган иде әле. Ул сузен дә әйтә алмый түшәмгә карап ята бирә иде.

Иртәгесен кыз, ут эчендә ятты. Нидер саташа, кемнедер ярдәмгә чакыра иде ул. Шәфәгать аның яныннан бер дә китмәде. Ашаганы аш, йоксы йокы булмады. Аңына килгәч, Иркә аңа гаҗәп Бер вакыйга сөйләде:

- Абый, мин бит су астына киттем. Шунда миңа Су анасы шундый матур чәчәк тоттырды.

(Ут чәчәген тасвирлап күрсәтегез)
(Бу вакыйганы Шәфәгать ничек кабул итә? Дәвам итегез.
Төнге авыл күренешен сурәтләү.
Шәфәгать Ут чәчәген эзләргә су буена төшә.
Аңына килгәндә, аның янына сеңлесе Иркө йөгереп килө һэм абыйсын кочып ала.

IV.Дәрескә нәтиҗә ясау.

1). Тулыландырган текстны кычкырып уку һәм бәя бирү;

2). Укытучының дәрескә нәтижә ясавы.

V.Өйгә эш:

1. 
   Хикәяне тулысы белән язып бетерергә, төзәтмәләр кертергә.
   

Хикәянең эчтәлеген төзү үрнәге.

Бәхет чәчәге.

Безнең авыл табигатьнең иң матур урынына урнашкан. Авылга кергәндә, аның тау астына урнашканын сиземлисең.

Әнә ул безнең авыл!

Шушы авылның Түбән оч дип аталган бер урамында минем дустым Шәфәгатьләр гаиләсе гади генә яшәп яталар. Аның әтисе юк. Әнисе өй эшләреннән бушый алмый. Өстәвенә, фермада көне уза.

Бердән-бер сеңлесе бар Шәфәгатьнең. Исеме җисеменә туры килеп кенә тора тагын. Шундый чибәр, акыллы, иркә. Ул жырласа, авыл халкы, эшли торган эшен ташлап, мөккәбэн килеп тора. Иркэ кечкенәдән авыру: хэрэкэт итэ алмый. Бэлэкэй вакытта эллэ жиргэ ятып йоклаган да шулай булган, эллэ башка сэбэплэр аркасында инде, безгэ мэгълум тугел.

Энэ шул сенлесен Шэфэгать кон саен, кутэреп урамга да алып чыга, уйната да. Кыскасы, Иркэ абыйсы кул астында усэ

Кышлар утеп язлар жите. Табигать йокыдан уянса, авыл да кузгэ куренеп яшэрэ.

Шәфәгать, сеңлесен күтәреп, малайлар көймә агызып уйнаган су буена алып чыкты.

Галим исемле малай, ялга утырган вакытта, бабасы сөйләгән риваятне сөйләп ките. Малайлар, тын да алмый, анын сөйләгәнен йотлыгып тыңлап утырдылар.

- Малайлар, беләсезме, бу елганың төбендә «Ут чәчәге» үсә икән. Ул чәчәкне тапкан кеше озак яши, авырмый да икән.

- Борчак чәчмә, - дип бүлдерде аны, югары очта яшәүче Сабит.

- Чыннан инде, ышанмасаң, бабайдан сора.

- Сөйлә инде, сөйлә, - дип, ялындылар малайлар.

Галим , тамагын кырды да бабасының сүзләрен түкми-чәчми, үзеннән дә эстәп сөйләп китте:

- Үткән гасырдамы, әллә инде бабаларыбызның бабалары яшәгән вакытлардамы, белмим, безнең авыл урманында бик матур бер үлән үскән, диләр. Аның чәчәге бөтен тирә-якны яктырта торган булган , ди. Төбәп карасаң – күзне сукырайткан, янына барсаң – яндырган, көйдергән, ди. Аның янына барырга бер кеше дә базмаган. Чәчәк, ачуланып, кешеләргә зыян сала башлаган:балаларга яман чир биргән, ди. Хәтта каралты-кураларга ут сала башлаган, ди. Мондый хәлләргә түзеп тора алмаган бу авылның бер егете,чәчәкне юкка чыгарырга дип, урманга киткән икән, ди…


Шушы вакыйгадан соң бу чәчәкне «Ут чәчәге» дип атый башлаганнар. Халыкта аны «Ут үләне» дип тә йөртәләр икән. «Ут чәчәге» хэзер су патшалыгында гына үсә, ди. Ул бөтен авыруларга да шифа, ди. Ләкин аны бер генэ кешенең дә күргәне юк, икән.

Шулвакыт Иркэнен ачыгланып кычкырганы барысын да уятып жибэргэдэй булды. Су буена карасак, Иркэ суга егылып тошкэн икэн. Ул, куллары белэн, чэбэлэнэ-чэбэлэнэ бата-калка улем белэн кэрэшэ иде. Шәфәгать сикереп торды да, суга ташланды. Вакытында элгерде малай, куркуыннан телсез калган сенлесен ярга алып чыкты. Шәфәгать дер-дер калтыранган сенлесен эстендэге костюмы белэн торде дэ эенэ таба йогерде.

Бу хэбэрне ишеткэн энисе елый-елый кайтып керде. Иркэ хаман тынычлана алмаган иде эле. Ул сузен дэ эйтэ алмый тушэмгэ карап ята бирэ иде.

Иртэгесен кыз, ут эчендэ ятты. Нидер саташа, кемнедер ярдэмгэ чакыра иде ул. Шәфәгать анын яныннан китмэде. Ашаганы аш, йоксы йокы булмады. Анына килгэч, Иркэ ана гажэп Бер вакыйга сойлэде:

- Абый, мин бит су астына киттем. Шунда мина Су анасы шундый матур чэчэк тоттырды.

(Бу вакыйганы Шәфәгать ничек кабул итэ? Дэвам итегез.

Төнге авыл куренешен сурәтләү.

Шәфәгать Ут чэчэген эзлэргэ су буена тэшэ.

Анына килгэндэ, анын янына сенлесе Иркэ йогереп килэ Хэм абыйсын кочып ала.