Тема: Чылгычы кижинин чымыштыг ажылы ( С.Пюрбюнун «Эргеппей дугайында тоожу» деп чогаалынга туннел чугаа сайзырадылгазынын кичээли, торээн чогаал, 7 класс)

Сорулгазы: 1) тоожунун идейлиг утказын уругларнын кайы-хире билип алганын хынаар; 2) Эргеппейнин овур-хевирин дамчыштыр эрес-кежээ, дидим чорукка, аът-малга ынак болурунга кижизидер; 3)харылзаалыг аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазы.

Дерилгези:аът дугайында ыры, улегер домактар; аъттын он-чузун аайы-биле чуруктары ( слайдылар), ыры «Аъдым».

Кичээлдин чорудуу:

1. 
   Организастыг кезээ.
   

-Экии, уруглар! Олурунар. Эрткен кичээлде бис С.Пюрбюнун «Эргеппей дугайында тоожу» деп чогаалын ооренип эрткен бис. Бо кичээлде тоожунун кол маадыры Эргеппейнин овур-хевирин дамчыштыр чылгычы кижинин чымыштыг ажылынын дугайында чугаалажып, тоожуга туннел кичээлди эрттирер бис.

II. Катаптаашкын.

- Кичээливис эгезинде тоожунун утказын кайы-хире билип алганынарны хынап, тест-биле ажылдаптаалынар.

Тест-биле ажыл.

1. 
   Чогаалда тожуушкун кым деп маадырнын мурнундан чоруп турарыл?
   

а) Маадыр-оол б) Сандан в) Эргеппей

2. Мээреннин ады кымыл?

а) Хундуппей б) Дурзу-Мээрен в) Даш-Чалан

3. Мээреннин чылгычызынын ады кымыл?

а) Сарыг-оол б) Эргеппей в) Сандан

4.Эргеппей кандыг тыва хогжум херекселинге ойнаарынга ынагыл?

а) игил б) лимби в) чадаган

5. Чылгычы чуу деп черге кыштааныл?

А) Сарыг-Булун б) Булук -Бели в)Кара-Булун

6. Эргеппей Санданга чуну бергенил?

А) оттук-бижек б) калчан-шилги аът в) сыдым-аргамчы

7. Мээреннин хаазынын ады кымыл?

а) Далчыр-Дагба б) Анай-оол в) Дагба-Доржу

8. Назыты деп кымыл?

а) суму чагырыкчызы б) арбан даргазы в)кожуун чагырыкчызы

9. Санданны байлар чуге эттеп-эриидээнил?

а) мээреннин чугурук бора аъдын оорлааны дээш

б)Эргеппейнин дугайында ыыттавайн чажырганы дээш

в)коккайга кулун чидирткени дээш

10. Эргеппей Хем-Белдири чорааш, чуну билип алганыл?

а) ноян-дужуметтерни чок кылыр, ядыы чонга эрге-шолээ тыпсыр;

б) ядыылар кызылдарга чагыртыр;

в)ядыылар актарга каттыжар;

- Эр-хейлер! Тоожунун утказын кончуг эки билип алган-дыр силер. Ам мээн айтырыгларымга харыылаптынар.

1. Тоожунун кол маадыры кымыл? (Эргеппей)

2. Эргеппейнин овур-хевирин кым чугаалаптарыл? Ол каяа, канчаар чурттап чорааныл? (Эргеппей-ядыы арат, Хундуппей мээреннин чылгычызы. Ог-баш, ажы-тол чок болгаш Сандан суг-биле кады чурттап турган. Улус оон лимбилээрин магадаар. Чайлагга кожуп, чылгыны кадарбастай бээрге, аннаар дээш сураг чок баар. Чугле кузун коступ келир. Эргеппей- эрес-дидим чылгычы. Ол Хундуппей мээреннин адын дорт адаарындан безин кортпас. Шоолуг чуве ыыттавас, чугаакыр эвес…)

3. Санданнын билиг-медерелинин озеринге, тура-соруккур эр кижи болуп хевирлеттинеринге Эргеппей кандыг салдар чедиргенил? Кандыг чагыг-суме берип турганыл? (Санданны чагып-сургап турган: «Эр кижи аът бажы мунар, ырак-узак чорук кылыр чуве боор. Хой кадарары эр кижинин херээ эвес-тир. Кижи аътка шавар, чылгы манаар кылдыр торуттунуп келбес чуве боор. Эр кижи кортук болбас, эмин эртир уян-кенен база болбас. Эр кижи 3 эттиг боор чуве: оттук-бижек, сыдым-аргамч, эки аът. Эки аъды чок эр кижи чалгынын чок куш-биле домей боор чуве)

4. Эргеппей чылгызын кадарып чорааш, чуге лимбилээр турганыл?( чылгычы кижи дуне лимбилээрге, бору чагдавас, дун эрттиреринге база эки, дан дурген адар. ЫнчангашСанданны база лимбиледип ооредип каан).

5. Чылгычы кижи кандыг болур ужурлугул?(эрес-кежээ, дидим, шыдамык, бергелерге торулбас, ундаравас; чалгаа, уйгужу, кортук кижи чылгычы болуп шыдавас; чылгы малды кажаалавас, ол дун-хун чок оъттаар, ынчангаш ону база дун-хун дивес кадарар).

6. Бистин суурувуста, кожуунувуста, республикавыста кандыг ат-сураглыг чылгычылар билир силер? Олар чузу-биле алдаржып чоруурул?( Улуг-Хемде Сергей Туматович Санчы, Захаров Василий Григорьевич- ТР-нин алдарлыг чылгычызы, Саян Шолбан Бадарович- Эрзин кожууннун сураглыг чылгычызы, Саян Александр Сарыг-оолович- Танды кожууннун алдарлыг чылгычызы д.о.о. Олар эрес-кежээ, шудургу ажылы-биле, чугурук аъттары-биле алдаржып чоруур).

Аът дугайында башкынын беседазы:

-Чылгычы кижи дугайында чугаалажып тургаш, аът дугайында ыыттавайн барып шыдавас бис. Черле ынчаш тыва кижинин амыдыралы чажындан-на аът-биле тудуш. Чылгы малдын ажыы кончуг улуг. Шанактаар, тергелээр, аян-чорук кылып мунар, тайга-таскактан аннаар-меннээр, талыгырдан мал-маган хавырар. Аът-изиг эъттиг мал, оон эъди эм шынарлыг. Ол соокта белен донмас. Суду хоюг болгаш ускур. Бе судунден кылган хымыс чаагай чыттыг, амданныг, езулуг эм-шынарлыг. Чылгы малдын чел-кудуруундан чеп эжер, ук аргыыр. Аът кудуруунун хылы-биле балыкты дузактааш, сугдан ушта шелип алыр. Чылгы малдын кылын кежинден когээр кылыр…

Чылгы-угаанныг мал, чуртун кагбас, орук часпас, оске черге салыптарга, аалынга дораан келир. Ынчангаш ол ээзинге эргелиг, чонунга чоргааранчыг. Ол- ыдыктыг мал, ону базымчалап болбас, бажынче кымчы кодурбес. «Аът бажы кагарга, бодунун ачазынын бажын какканы ол» деп огбелеривис чагып чораан. Ынчангаш тыва кижи аътка ынак, анаа чоргаарланып , ону алгап-йорээп, ырлап-кожамыктап чоруур. («Аъдым» деп ырыны дыннадыр)

Улегер домактар-биле ажыл.

- Улегер домактарны уламчылап бижинер:

1. Эки аътка ээ хой, 2. Ада чокта эш чок дег,

……………………………. …………………………………….

3.Ада турда чон таныыр 4. Аътты баглап ооредир,

…………………………………. ……………………………………

5. Чадаг чорба аъттыг чору, 6. Чаваа аътты хойзуп болбас,

………………………………………. …………………………………………

Слайдылар «Аъттын он-чузуну» (бора аътты онзагайлап коргузер-Хундуппей мээреннин бора аъды).

Чогаадыкчы ажыл. «Аътка йорээл» (1-ги одуруг), «Чылгычыга йорээл»(2-ги одуруг) деп темаларга 4 одуруг кыска шулук чогааттырар.

Викторина «Аъттын дериг-херексели»

1. 
   Аътты мунарынга, дужеринге херек херексел (эзенги)
   
2. 
   Артынчакты быжыглаар баглар (дерги)
   
3. 
   Аътты чымчактаан, эзернин адаанга чоруур херексел (чонак)
   
4. 
   Кудурук дозунге кедирип каар дош бадарда, эзер куду чылбазын дээш хереглээр херексел (кудурга)
   
5. 
   Дош унерде, эзер сонгаар чылбазын дээш, аъттын хорээн кежилдир тырткан калбак баг (хондурге)
   
6. 
   Уш дээктиг, аъттын уш даванын дужаар баг (кижен)
   
7. 
   Ийи дээктиг, аъттын ийи будун азы ийи холун дужаар баг (дужамык)
   
8. 
   Инек кежин идээлээш, ууштап кылган баг (аргамчы)
   
9. 
   Дезиг аът тударынга хереглээр узун хаакта быжыглаан мунгаш баг (урук)
   
10. 
    Аътты ортээр, чедеринге херек аъттын бажынга чоруур херексел (чулар)
    
11. 
    Аътты башкарарынга херек, суглуктуг, чуларнын кырындан кедирер мунгаш дынныг аът херексели (чуген)
    
12. 
    Чугеннин ийи дээрбээнде быжыглаан баг (мунгаш-дын)
    
13. 
    Аъттын ээгилерин колун, чирим ойбезин дээш чымчактаан кыдыын, ортузун хээлеп каан хом (торепчи)
    
14. 
    Аътка артынар кылдыр хомден даарап кылган сава (таалын)
    

III.Кичээлдин туннели.

- Богунгу кичээлде чаа чуну билип алдывыс, уруглар? Езулуг чылгычы кижи кандыг болурул?(уругларнын харыылары)

-Аът-тыва кижинин эът-соогунде, угаан-медерелинде синген, алгап-йорээп, чалбарып-могейип чоруур ыдык-сузуу. Ынчангаш чылгы малды моон-даа сонгаар остуруп, чугурук, чыраа, саяк, челер аъттар тыва черни каастап, экер-эрес чылгычыларнын сагыш-сеткилин сергедип, хе-аът киирип, а чылгычылар боттарынын куш-ажылы-биле, чугурук аъттары-биле тыва черни алдаржыдып-ла чорзунам деп кузээшкин-биле кичээливисти доозаалынар.

Тыва кижи аътка ынак

Тынын берген чувези ол.

Байгы мунгаа, оорушкузу-

Бар-ла боду ында тудуш:

Курай, аъдым, шу-у!

Курай-курай, шу-у!

Кичээлге идепкейлиг киришкенинер дээш четтирдим!

IV.Бажынга онаалга.

Кыска чогаадыг «Чылгылыг кижи – омак»

Ажыглаан литература:

1.Байыр-оол М.С «Аът- кошкун кижинин ыдык холгези»// «Тывалар»- Кызыл, 2005

2. Даржа В.К. «Лошадь кочевников в традиционной практике тувинцев»- Кызыл, 2003

3. Кужугет А. «Аът-кижинин шынчы оннуу»// «Башкы», №1, 1997, арын 37-38

4. казырыкпай Б.О. «Эр чол»- Кызыл, 2001

5. Шожал З.О. «Тыва дыл, чогаал кичээлдеринге тестерни ажыглаары»// «Башкы», №2, 2002, арын 42-45.