Бөҕө
Күөх от курдук үүн.

Тэрис.

Айыы үөрэҕэ.

Якутск: Ситим, 1993, с. 119.

Туруу буоламмын

Этим-сииним бөҕө,

Ыарыыга бэриммэппин.

Туймаада саҥата. 23. 11. 00. с. 00.

Бөҕө санаалаах буолуу:

-Сыыстаххына ыксаама.

-Эмискэҕэ өмүттумэ.

-Табыллыбатаххына уолуйума.

Айыы сиэрэ.

Якутск: 2001, с. 11.

Бөҕөргүүр алгыс
Бөҕө Айыы

Бэттэх көрөн

Мичик гын!

Муундара!

Туруу туруктаныым,

Бөҕө үүдэһиннэниим,

Кэлтэҕэй хамыйахтааҕы

Киллэримиим,

Такыр тарбахтааҕы

Чугаһатымыым,

Эриэн ыкка

Ситтэримиим,

Күөрт ыкка

Күөйтэримиим,

Туора муостааҕы

Тойорготумуум,

Атын саҥнааҕы

Ааҥнатымыым,

Иннибин быһа

Хаамтарымыым,

Кэннибин

Кэрбэтимиим,

Үтэн-анньан көрүүгэ

Бэринимитим,

Үктэтиигэ

Түбэһимиим,

Кыраттан

Кыйаханымыым,

Улахантан

Уолуйумуум,

Муора-далай санаам

Муҥурдамматын,

Өйүм-санаам

Бөҕөх буоллун,

Дом!
Бөҕө диэн эт-хаан өттүнэн туруктаах, бигэ буолуу. Алдьатыылаах дьайыыларга бэриммэт дьоҕур. Киһи айылҕаттан чэгиэн буолун сөп. Ол гынан баран олорон истэх аайы киһи чэгиэнэ кини өйө хайдах олороруттан тутулуктаах буолар. Киһи чэгиэнин харыстыырыгар ортоку буолуохтаах. Ортокуттан тирэнэнэн туруу туруктанар.Ити туруу турук биир өттө—эккэ-сииҥнэ сыһыаннаах өттө—бөҕө дэнэр. Бөҕөнү харыстыырга киһи хатыахтаах, сөпкө аһыахтаах, ыраастык туттуохтаах. Үгүс киһи эдэр эрдэҕинэ чэгиэнин оччо харыстаабат. Кини кырдьыам дии санаабат. Дьиҥэр доруобуйаны хаһан баҕарар харыстыахха наада. Киһи өйүн-санаатын билэн кини доруобуйатыгар хайдах сыһыаннаһарын билиэххэ сөп.

Тэрис.

63 өйдөбүл.

Якутск: Якутский край, 2010, с. 56-57.

Бөҕө
1.Киһи төһө эрэ бөҕөлөөх буолан олорор. Ол аата айылҕа хаарыйыытын уйар. Онно икки ньыма баар: хаарыйыыны быһаччы уйуууонна хаарыйыыттан харыстаныы.
2. Бэйэтин тыынын харыстыыр. Атын да харамайдар оннуктар. Саха өһүн хоһоонугар киһи кэбирэҕэ бэлиэтэнэр.

Киһи хааннаах хабах.

Кулаковскай А. Е.

Научные труды.

Якутск: 1968, С. 135.

Ол аата киһини хабах курдук өйдүүр эбиттэр. Маннык өйдөөһунтэн кут диэн тахсар. Кут киһи дууһата. Аны бу тылтан куттан диэн үөскүүр. Бу тыл икки өйдөбүллээх. Биирэ куттаах буол диэн, иккиһэ туохтан эмэ туора тутун, сэрэнэ сырыт диэн. Манна эмиэ кут олус кэбирэҕэ төрүт буолбут. Киһи таас буолбатах. Кэбирэх кутун харыстаан мэлдьи сэрэхтээхтик сылдьыахтаах. Оччого бөҕө диэн өйдөбүлбүт өйдөнөр. Киһи тугу эмэ тулуйар туһугар утары бара сатыа суохтаах эбит. Чуолаан харыстанары сатыахтаах. Оччоҕо эрэ бэйэтин харыстыан сөп.

3. Саха тыйыс айылҕаҕа олорбут буолан айылҕа хаарыйыытын тулуйара олус улахан. Ити билигин да көстөр. Итини ордук бэлиэтээбит киһинэн Врангель буолар.
Манна Сибииргэ сахалары тимир дьон диэн ааттыыллар. Эт-сиин эрэйин, ордук тымныыны уонна ыччыгы кинилэр курдук тулуйар норуот суоҕа буолуо.

Врангель Ф. П.

Путещестивие по северным берегам

Сибири и по ледовитему морю.

Л. : Изд-во Главморпути, 1848, с. 318.
Ол гынан баран киһи тулуура хааччахтаах. Муҥура суох тулуйар кыаҕа суох.

Билигин хатыы диэн таҕанна. Бу идиэйэ саха сирин усулуобуйатыгар сөбө суох. 50 кыраадыс тымныыга хатыахха сатаммат. Хатабын диэн киирэн биэриэххэ сөп. Онтон сымнаҕа килиимэттээх дойдуга хатыынан дьарыктаныахха сөп.

4. Киһи айылҕа хаарыйыытын быһаччы тулуйара хааччахтаах диэтибит. Бу өттүгэр саха ситиһиитэ улахан. Гынан баран биһиги киһи бөҕөтүн иккис өттүгэр уурабыт. Ити ордук суолталаах уонна улахан буолар. Ол айылҕа хаарыйыытыттан харыстаныы.
Чахчы оҥоһуулаах киһи дьиэтэ-тэлгэһэтэ суостаах. Айыыһыттар харабыллаан турар буолаллар. Онон абааһыны чугһаппаттар. Аркыып матырыйаала. Былыр биир ойуун биир дьахтары сии сатаабыт: -Утуйар оронугар үөн буолан киирбитин күн көрөн үүрбүт. -Дүлүҥ маска үөн буолан тоһуйбутун дьахтар өлөрө сыыспыт. -Сонун саҕатыгар эмиэ үөн буолан киирбитин дэлби тута сыыспыт. Инньэ гынан дьахтар бигэ айыылаах буолан хотторботох. Ф. 5, оп. 13, д. 79, л. 108. Ити аата киһини тула харыстал баарын этэллэр. Киһи этэ-сиинэ, өйө-санаата мэлдьи онно бэлэм буолуохтаах. Ол иһин кутталлаах түгэн үөскээтэҕинэ, сонно тута хардаран иһиэхтээх. Итини саха өйдүүрэ маннык. Киһи түөрт өттүгэр Иэйэхситтэр тураллар. Кинилэр мэлдьи хамсыы сылдьаллар. Ити киһи майгытыттан сибээстээх. Сороҕор ыраатан хаалаллар, сороҕор киһиттэн букатын да бараллар. Сороҕор барыытын барбаттар буолан баран тиэрэ хаҋыһан кэбиһэллэр. Чуолаан барбыт уонна тиэрэ хайыспыт өттүлэринэн киһи ханнык эрэ оһолго түбэһэр. Маннык өйдөөһүн аан дойду бары омуктарыгар кэриэтэ баар.
Итини биһиги күрүө онорторуу диэн ааттыыбыт. Киһи төһө бөҕө күрүөлээх да соччонон бөҕө.
5. Чүппүү (Дьокутаат Сыраанап уола «Аккыттан түһэ оҕус» диэн тылы истэр. Ону кыайан түспэххэ хаалар. Ата быраҕан сиһин nоһутан өлөр. Ити айыылар сэрэтэ сатаабыт эбиттэр.

Ксенофонтов Г. В. Шаманизм. 1921 сыллаахха 34 саастаах Козлов Василий, Бастакы Маалтааны, кэпсээнэ. Ити курдук киһи күрүөтэ ханан эрэ алдьаммытын кыайан өйдөөбөт. Инньэ гынан ханан эрэ куһаҕан кэлээри гыммытын этэр көстүүлэри истибэт, билбэт буолан хаалар. Ол түмугэр онно-манна түбэһэн баран кыайан өрүттүбэт. 6. Мин биир билэр табаарыстаах этим. Кинини айылҕа атаҕастаабатах киһитэ этэ. 180-тан тахса үрдүктээҕэ, күүһүнэн аатырбыта. Ону таһынан бэрт дэҥ киһиэхэ баар күүстээх санааллаах этэ. Сиилкэ быаны кыһыл илиитинэн баһа тардара. Онтон мин оннук тардаары илиибэр быһа киирэннэр илиитэ суох хаала сыыспытым. Ыстаккааны остуолга хампы охсон кэбиһэрэ. Сатаабат киһи оннук охсоору, таас бытархайдара илиитигэр киирэн, илиитэ суох хаалыан сөбө. Ол гынан баран итинник кыахтаах киһи бэрт улахана суох дьыалаҕа эриллэн баран ону тулуйбахха ыйанан кэбипитэ. Ол аата этэ-сиинэ кыахтаах эбит, өйө-санаата буоллаҕына быдан кэбирэх эбит. Ити аата кини түбэспит суолун ааһар суолу-ииһи булбатах. Өйө-санаата бүөлэнэн хаалбыт. Маннык түгэн Иэйэхсит барыытын курдук өйдөнөр. Чуолаан киһи өйө-санаата мөлтөөһүнэ сэрэхтээх. Оччого киһи ыараханы ааһар кыаҕа суох буолар. 7. Биһиги аан дойдубутун олус нарыннык оҥоһуллубут аан дойду—тыыннаах буолары хааччыйарга аналлаах—аан дойду диэн ааттыыллар. Гордиенко Ю. Г. Как сорвать джекпот науки в 21 веке. М.: Эксмо, 2007, с. 65. Аан дойду уларыйбат константалартан турар дииллэр. Ити кыратык да уларыйдаҕана, олох суох буолар. Онтон оннук константалар мөлүйүөнүнэн сылларга уларыйбакка тураллар. Кинилэр сүрун сыаллара тыыннаах буолууну хааччыйыы. Б укөстүүнү наукаҕа антропный принцип дииллэр. Биһиги итинник константалар анныларыгар тыыннаах буоларбытын эбэтэр буолбаппытын быһаарабыт. Ол аата, дьиҥэр буоллаҕына, тыыннаах буолары хааччыйар сокуоннар бааллар эбит. Онтон ол иһигэр атын сүрун сокуон турар: өйбүт сөптөөхтүк үлэлээтинэҕинэ биһиги бэйэбит тыынын харыстыыр кыахтаахпыт. Дьэ, оччоҕо ити константалары ким оҥорбутай? Итиннэ учуонайдар олус дьиктиргииллэр. Бачча элбэх константалар хайдах түмсэн тыыннаах олоҕу хааччыар буолан хаалыбытын дьиктиргииллэр. Ол үөкээбит төрдүн логикаҕа тирэнэн хайдах да быһаарбаттар. Арай биири этэллэр, итини барытын таҥара оҥорбут быһыылаах. Биһиги таҥараны өйдөөһүммүт имиэ итинник майгылаах. Киһи бөҕө буолуутун таҥараттан таһаарабыт.

2011.

Тэрис.
, Улуустар ытык сирдэрэ Улуустар ытык сирдэрэ сэттэлии ахсаанынан талылыннылар: 7, 14, 21, 28, 35. Ол гынан баран сорох улуустар 5-тии эрэ тытык сирдээхтэр. Ытык сирдэри талыырга арыт мэльэх түбэлтэлэр эмиэ бааллар. Холбур, киһини буруйдаан өлөрбүт сирдэрэ, буоспаҕа өлүү түбэлтэтэ. Итини биһиги өйдүү сылдьыахтаахпыт. Ити сэрэтии өйдөбүл буолар. Аллайыаха 1. Бастаабыт. Аллайыахаҕа бастакы саха Бастаабыт диэн эбит. Кини Үҥкүүлүур Хайаҕа сылдьан эбээн кыыһын Сандыкааны ойох ылбыт. Ити курдук сахалар уонна эбээннэр уруурҕаспыттар. Ол хайаны Үҥкүүлүүр Хайата диэбиттэр.

Багдарыын Сүлбэ.

Сири-халааны кыйа анааран. Якутск: Бичик, 2008, с. 100. 2. Хайаҕастаах. Оленогорск былыргы аата Хайаҕастаах диэн. Сир анныгар киирэр хайаҕас баар эбит. Ол Халымаҕа тиийэн тахсар дииллэр. Ойууттар бу хайаҕаска сылдьан охсуспуттар. Үһүээйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 9. 3. Пуҥа Тааһа. Кэрэмэһит үрэҕэр Пуҥа Тааһа диэн баар. Бу туунадараҕа үрдүк сир. Ыраас уулаах, кыыл таба кыстыыр. Көтөр бөҕө кэлэр. Айылҕа маанылаах сирэ. Үһүйээээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 9. 4. Мотуруона. Мотуруона үрэххэ Мотуруона диэн дьахтар олорбута. Кини сүрдээх хаһаайыстыбаннай этэ. Ыраах сирдэринэн кэрийэ сылдьара. Сүрдээх булчут. Кэтирийэ чукча тоҕус ойоҕуттан биирдэрэ. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 11. 5. Оҕоруолаах. Чуритилкаан диэн обургу булгунньах баар. Сахалыы оҕоруолаах диэн аатанар. Былыр омук кыыһа өлбүт. Кини олус киэргэллээх таҥастаах эбит. Ол иһин сири итинник ааттаабыттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с.11-12.. Абый 1. Иччи күөл. Былыр Зашиверскай эстибитин кэннэ дьон Иччи Күөлүгэр устан кэлбиттэр. Онно сир иччитэ илэ кэлэн кэлбит дьону көрсүбүт үһү дииллэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 8. 2. Сүөһү тарҕаныыта. Уһуйаанаҕа сүөһү тарҕаныыта маннык эбит. Боттох быраатын Күрүөйэҕи кытта Дьааҥыга барбыттар. Кини онно кэргэн кэпсэппит. Аатырбыт сиэмэх атыыр сылгыны тутан биэрбиттэр. Ол манньатын 20 сылгылаах, 20 ынах сүөһүлээх кэлбиттэр. Ити кэнниттэн сүөһү тарҕанан барбыт. Бу сиэмэх атыыры Күрүөйэх миинэр миҥэ оҥостубут. Атыыры Сордоҥ Хара диэн ааттаабыт Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 8. 3. Абый олоҕо. Былыр биир эбээн булчута олохсуйбут. Кини Абый диэн ааттаах эбит. Дьиэтин Абый киинигэр баар. Ол иһин бу сири Абый диэн ааттаабыттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 6. 4. Сылгы төбөтө. Зашиверскай куорат турбут. Онтон куорат буоспаттан эстибититин кэннэ, бу сир таһыгар биир тииккэ сылгы төбөтүн ыйыыр буолбуттар. Итини ыарыы салгыы тарҕамматын иһин оҥорбуттар. Ити курдук сүүрбэттэн тахса сылгы төбөтүн ыйаабыттар. Багдарыын Сүлбэ. Ыал-ийэтинэн. Якутск: Бичик, 1994, с. 42-43. 6. Ыт оҕото. 1923 сыллаахха оҕо биһигэр ыт оҕотун сытыарыы баар этэ. Саха ыты оҕону харыcтыыр дьоҕурдаах дии саныыр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 7. 7. Эмээхсин. Бастакы төрүппүт Дьокуускайтан кэлбит үһү. Кини икки уоллаах эбит. Эмээхсин дииллэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 5. Аллараа Халыма. 1. Өлүөрэ. Өлүөрэ биир улахан күөл. Бу күөл таһыгар дьүкээгирдэр олорор нэһиликтэрэ Нэлэмнэй турар. 2. Эһэлээх. Муораҕа Эһэлээх диэн арыы баар. Бу ааты эһэ суола элбэҕын иһин биэрбиттэр. Морские имена Якутии. Якутск: 2006, с. 7. 3. Плотвище. Табаны биир анньар сир Плотвище дэнэр. Табалар 50, 100 буолан үөрүнэн кэлэр эбиттэр. Онтон өрүһү туоруулларыгар хас да үөр холбоһор. Чуолаан ити кэмҥэ тиикээн (табалары аньыы) саҕаланар. Врангель Ф. Н. Путешествие по северным берегам Сибири и Ледовитому морю. М. : Изд-во Главсевморпуть. 1948, с. 20. 4. Өлүөрэ туундаратыгар Дьуордьилалкан диэн хайа баар. Урут Эмиий Хайа дэнэр эбит. Икки төбөлөөх үһү. Багдарыын Сүлбэ. Ыал-ийэтинэн. Якутск: Бичичк, 1994, с. 33. 5. Омоктар. Омок омуктар муораҕа киирэн баран сүтэн хаалбыттар. Кинилэри дьүкээгирдэр биир биистэрэ дииллэр. Врангель Ф. Н. Путешествие по северным берегам Сибири и Ледовитому морю. М. : Изд-во Главсевморпуть. 1948, с. 20. 6. Минньигэс Хайа. Минньигэс Хайа диэн баар. Ити хайа буора сиэн көрдөххө минньигэс амтаннаах эбит. Врангель Ф. Н. Путешествие по северным берегам Сибири и Ледовитому морю. М. : Изд-во Главсевморпуть. 1948, с. 226. 7. 1821-1922 сыллаахха Ф. Ф. Матюшкин Аллараа Халыма сэлиэнньэтигэр сылдьан дьүкээбил уотун уруһуйдуур. Бу бастакы уруһүй буолар. Врангель Ф. Н. Путешествие по северным берегам Сибири и Ледовитому морю. М. : Изд-во Главсевморпуть. 1948, с. 334. Амма 1. Аһас киһи. Сахаларга аһас дьон бааллараны туһунан суруйуллар. Ити былыргыттан эт-сиин кыаҕын көрдөрөр суолталаах этэ. Кырдьык, сир аайы аатырбыт аһас дьон бааллара. Олортон биирдэрэ Сулаҕаччы киһитэ Кырамах Өлөксөй биир кэмҥэ аһаабыта: -70 собо. -Боппуудалаах алтан солуур хааһы. -Тыһаҕас. Уһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с.14. 2. Бөтүҥ сыһыыта. Нам бөтүнэрэ уонна Амма бөтүҥнэрэ уруулуу буолуохтаахтар. Ол гынан баран ону бигэртэр кэпсээн суох. Арай Нам бөтүҥнэрэ Аммаҕа бөтүҥнэрин сиригэн кэлэ сылдьыбыттара эрэ биллэр. Сатаҕай нэһилиэгэр кинилэр сылдьан ааспыт сирдэрэ Бөтүҥ Сыһыыта дэнэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 16. 3. Былыр оҕону арыт ыаҕаска олордон хаалларалларын туһунан кэпсээннэр бааллар. Олортон биир чахчылаахтара маннык: Алтан нэһилиэгэр Сутаакаптар диэн халыҥ аҕа ууһа баар. Кинилэр ийэлэрэ ыаҕаска ыйаабыт оҕолоро эбит. Ону иитэн киһи гыммыттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 20. 4. Эмис. Былыр Ньалаан диэн оҕоннор олорбут. Кини Эмис диэн аһара эмис ойохтоох эбит. Кинилэр Манчаарылаах диэн алааска олоробуттар. Ити эмээхсин аатынан бүтүн нэһилиэк үөскээбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 20. 5. Аатарбыт түөкүн. Былыр сахаҕа аатырбыт сылгы уоруйахтара бааллара. Олортон биирдэрэ Эмис сиригэр Хомустаахха Мэккэс диэн түөкүн олорбут. Уорбут сылгытын тириитин эмээхсинэ биир түүн иһигэр имитэн таҥас тигэр эбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 20. 6. Бадымта алдьархайа. Эмис диэн сиргэ Бадымта диэн сир баар. Баай киһи биирдэ ыһыах ыспыт. Ол кэмҥэ добун холорук түһэн дьону, сүөһүлэри көтүппүт. Онно Тоҕоо ойууну буурҕаны түһэрдэ диэн буруйдаабыттар. Баай Тоҕоо ойууну ыһыахха ыҥыртарбатах эбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 22. 7. Туоруму хоруу. Улахан күөллэр хоруулара айдааннаах буолар. Олортон биир күөл Туорум буолар. Былыр Сулаҕаччы сиригэр Амма хочотугар сытар Туорум эбэни хорбуттар. Онно биир эдэр киһи ууну көрөөрү хорууга түһэн өлбүт. Ити курдук улуу күөл манньалаах барбыт. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 23-24. 8. Чуорунай Дьөгүөр. Олус элбэх сэргэни туруорбут дьоннор аҕыйахтар. Олортон биирдэрэ Чуорунай Дьөгүөр буолар. Кини элбэх ат өлөрүн көрөн иэстэбилгэ түбэһиэм диэн бырастыы гыннараары сэргэлэри туруорбут быһыылаах. Кини Саһыл Сыһыыга 40 сэргэни турортарбыт. Бэйэтэ наар Охотскайга айанныыра үһү. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 24-25. 9. Бойуот хочото. Аҕа ууһун төрүттэрэ буолбут ураты дьон бааллар. Олортон биирдэрэ Бойуот буолар. Абаҕа турар сиригэр Бойуот хочото диэн баар. Амманы сырса сытар. Манна былыр халан кэмигэр маска олорон оҕо устан кэлбит. Ону ииппиттэрэ Бойуот буолан тахсыбыт. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 11-12. 10. Дьаҕадыма Хайата. Саха сиригэр биир дьикти сир Соморсуҥҥа баар Дьаҕадыма Хайата диэн буолар. Ону оҕус туйаҕа хатан турар дииллэр эбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 12. 11. Харама. Ытыктанар сирдэртэн биирдэрэ Харама Хайата буоллар. Сороҕор хайаны Хотун Хайа дииллэр. Кини уҥа өттүгэр Уол Хайа тарар, оттон Дириҥ аппа иһигэр Кийиит хайа турар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 12. Былыр Харама Хайатын Хаар Эбэ Хайата диир эбиттэр. Багдарыын Сүлбэ. Ыал-ийэтинэн. Якутск: Бичик, 1994, с. 49. 12. Микиидэ. Киин улуустартан ордук Аммаҕа таас хайалары ытыктааһын киэнник сайдыбыт. Ол хайалартан биирдэрэ Аммаҕа Миккиидэ диэн хайа буолар. Ону нэс үтүгэнтэн (алараа дойду түгэҕиттэн) оҕус быган тахсыбыт дии саныыллар эбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 13. 13. Үнкүр. Биир ынырык сиринэн Үҥкүр диэн күөл буолар. Ону аллараа дойдуга киирэр аартыктаах диэн улаханык куттанар сирдэрэ эбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 13-14. 14. Урдаах тиит. Былыргы кыргыс биир туоһутунан Урдаах Тиит буолар. Бөрө бөтүҥнэр биир уоллара Тиэтэйбэт диэн эбит. Сэрии буолбутугар ол уолга ити тииккэ кэлгийэн баран куйах кэтэрпиттэр. Тиити Урдаах Тиит диэн ааттаабыттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 21. 15. Буруйдаан өлөрүү. Былыр буруйдааһын судургу этэ. Олортон биирдэри киһини өлөрбүт киһини буруйдааһын буолар. Алтаҥҥа былыр Токунай диэн киһи олорбут. Кини хас да киһини өлөрбүтүн иһин Одуоччу күөл таһыгар маска кэлгийэн өлөрбүттэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 21-22. 16. Ытык атыыра. Кэлиҥҥэ диэри ытык туома ыытыллара. Туомҥа сылдьыбыт аттар бааллара. Түргэн Күөлэ диэн сиргэ олророр киһи маҥан атыырдаах этэ. Ол атыыры ытык дабатыытыгар туһаммыттар. Киһи курдук ат. Ким да тыыппат. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 23-24. 17. Дьэргэстэй ыһыах. Дьэргэстэй ыһыаҕа диэн ыһыах көрүҥнэриттэн саамай төрүттэрэ буолуохтаах. От-мас иччилэригэр ананар. Дьэргэстэй ыһыах төрүттэммит сиринэн Абага буолар. Сэлэ Тарпыт диэн сиргэ Дьэргэстэй ыһыаҕын ыспыттар эбит. Алгыстаах Амма Абаҕата. Якутск: Бичик, 2002, с. 38. 18. Додор Дьиэтэ Биир улахан баай Додор буолар. Наахара баайа этэ. Кини эҥин араас дьээбэни оҥороро. Ойохторун сыгынньахтаан баран сылгы буолан оонньуура. Атын да дьээбэлэри оҥортуура. Ордук улахан балаҕаны туттарбытынан аатырар. Ааспыт үйэлэр үһүйээннэрэ, чахчылара. Якутск: Бичик, 2005, с. 11. 20. 9 ойуун. Абаҕаҕа былыр 9 ойуун мустан табык охсубуттар. Итинник ойууттар кэмиттэн кэмигэр мустар сирдээх эбиттэр. Ону ойууттар мунньахтаабыт сирдэрэ дииллэр. Алгыстаах Амма Абаҕата. Якутск: Бичик, 2002, с. 67. 21. Тэйэр Хайа. Бу хайа туһунан П. А. Ойуунускай “Көтөрдөр мөккүөрдэрэ” диэн хоһоонугар суруйбута. 22. Сойуодуку Хайата. Биир ытыктанар сир Сойуодуку Хайата диэн буолар, итини Мохсоҕолоох Хайата дии сылдьыбаттара, онтон Короленка Хайата дииллэр.

Багдарыын Сүлбэ.

Сири-халааны кыйа анааран. Якутск: Бичик, 2008, с. 78. 23. Омоллоон. Биир бүтэһик боотур Омолоон Амма Болугуругар олорбута. Кини элбэх сиргэ сылдьыбыта. Нууччалары кытта сэриилэһэр. Кэлин дьаһаах хомуйааччы буолар. Сирдэр аатарын суруттарар. Кырдьан баран Амма өрүскэ аттыын ыйанан өлөр. Кини уҥуоҕа Дьэрэкээн Хайатыгар баар. Ксенофонтов. Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик, 2004, с. 164-169. 24. Чээбий. Эмис сири улуу олоҥхоһута Чээбий буолар. Кини саамай улаханнык билибит олоҥхото “Ала булкун” диэн. Төрөппүттэрэ Массагы диэн алааска олорбуттара. Бодойбоҕо сылдьыбыта. Олоҥхоһуттары кытта элбэх күрэхтэһиигэ киирэн кыайбыта. Илларионов В. В. Олоҥхо алыптаах эйгэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с.29-35. ? 25. Омуоруйа Тумарча. Биир улахан баайынан Болугур сиригэр олобут Омуоруйа Тумарча диэн киһи буолар. Кини үс ойохтоох эбит. Билиистээх диэн сиргэ сэргэтэ турар. Кини кыыһа Сыыдыам Сыҥалаабыт диэн эбит. Ыйанан өлбүт. Кэлин улахан үөр буолар. Ааспыт үйэлэр үһүйээннэрэ, чахчылара. Якутск: Бичик. 26. Тимир уустара. Алтаҥҥа былыр элбэх уустар олорбуттара. Билигин кинилэр олорбут сирдэрэ 21 күөлгэ баар. Амгинский улус. Якутск: Бичик, 1997, с. 64-48. 27. Хоҥкуйа. Амма кытыытыгар Хоҥкуйа диэн күол баар этэ. Ону Аммаҕа түһэрбиттэрэ. Ити кэнниттэн сорох дьон күөл иччитэ арҕаа көһөн иһэрин көрбүттэр диэн кэпсэл буолар. Бу күөл кэнниттэн элбэх күөлу көһөрбүттэрэ: -Сатаҕай күөлэ. -Дэгиндэ. -Муттуку. Алгыстаах Амма Абаҕата. Якутск: Бичик, 2002, с. 62-63. 28. Мээдигэ. Мээндигэ диэн сиргэ былыр Мээндигэ диэн кыыс олорбут. Кини уратыта диэн Мээндигэ диэн бөлөх сулус аатынан ааттаммыт. Бу сиргэ 1982 сыллаахтан Мээдигэ диэн дэриэбинэ тутуллар. Амгинский улус. Якутск: Бичик, 1997, с. 200.

Анаабыр

1. Үрүҥ Тумус Анаабыртан чугас Хатанга хомотугар Үрүҥ Тумус диэн диэн сир баар. 1804 сыллаах геолог В. А. Полуянов бу сир туустааҕын уонна ниэп тахсарын бэлиэтиир. Попов С. В. Морские имена Якутии. Якутск: 1987, с. 53. 3. Хойуктуур. Анаабыр хаҥаластарын төдүнэн Хойууктуур диэн киһи кэлбит. Кини урууларын кытта хотой куорсуна тиийбэтэҕиттэн өһүргэнэн хоту барбыт. Атын хаҥаластар кинини батыспыттар. Гурвич И. С. Культура северных якутов—оленоводов. М. : Наука, 3. Махсыымка. Таймылыыр таһыгар Махсыымка диэн сир баар. Былыр итиннэ табыны кэйэр эбиттэр. Табаны кийиини атыннык тиикээн дииллэр. Тиикээни салайар киһи батах диэн. Ити вожак диэн нууччалыы тылтан үөскээбит быһыылаах. Ыттары томторуктууллар. Табалар өрүскэ түстэхтэринэ, саспыт сирдэриттэн тахсаллар. Устан иһэр табалары тыынан сырса сылдьан үҥүүнэн аньаллар. Гурвич И. С. Культура северных якутсов—оленоводов. М. : Наука, 1977, с. 36. 4. Аҕыс булгунньах. Үөлэҕэ Аҕыс Булгунньах диэн сир баар. Кырдьык чугас-чугас хороһон тураллар. Олортон саамай улаханнара Куба Ыйаабыт Булгунньаҕа диэн аатанар. Багдарыын Сүлбэ. Сири-халааны кыйа анааран. Якутск: Бичик, 2008, с. 97. 5. Омук Күөлэ. Сүүнэ улахан эбэ. Биир эбээн булчута бу күөлү күн тахсыаҕыттан киирэрэ чугаһыар диэри сүүрэн эргийбит. Кэлээт өлөн хаалбыт. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 12.

Бүлүү 1. Сохообут сэриитэ. Былыргы сэриилэр буолбут сирдэрэ элбэхтэр. Хаҕын дэриэбинэтин таһыгар Сохообут күөлгэ улахан сэрии буолбут. Тоҥустар сахалары күөл арыытыгар хаайбыттар. Итинник хаайтаран олордохторуна, Түөрэчээн Хоһүүн кэлэн быыһаабыт. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 32-33. 2. Түөрэчээн Ийэтин араҥастааһына. Иккис Күүлэт сиригэр Түөрэчээн диэн күөл баар. Түөрэчээн Хоһуун Хаҕыҥҥа сэриилиэһэ барарыгар—ол саҕана кырдьаҕас ийэтин кытта олорор эбит—барарбын көрөн олор диэн этэн баран араҥас оҥорон ийэтин ол үөһэ олорпут уонна баран иһэн оҕунан ытан өлөрөн кэбиспит. Ити курдук ийэтин ытыгылаан баран сэриигэ барбыт үһү. Иккис Күүлэт кэпсээнэ. 3. Аптаах булчуттар. Былыр Орто Хорхоччумаҕа олорор киһи арай биирдэ эриэн үөнү өлөрбүт. Ити үөнүн тоноҕоһун уҥуоҕун Иккис Күүлэт дьоно атыылһан ылбыттар. Онтон ыла кинилэр аптаах булчут буолбуттар. Ол дьон 1960-с сылларга диэри бааллара. Иккис Күүлэт кэпсээнэ. 4. Сахалар тоҥустардыын эйэлээхтик олоруулара. Лүүчүн сиригэр Кучан эбэ диэн баар. Былыр Дуоҕа Боотур Дыгынтан куотан иһэн бу эбэгэ оллорор тоҥустарга кэлбит. Ас уурбуттарыгар сыгынньах илиилэринэн аһаабыттар (сэриилэһэр киһи илиитинэн аһы тутуо суохтаах). Тоҥустар сахаларга махтанан кэһии биэрэн ыыпыттар уонна чугас соҕус олороллоргур сир ыйбыттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 34-35. Дуоҕа Боотур дьоно Дыгын Хара Уол диэн атын өлөрбүттэр. Онно 80 сүөһүнү көрдөөбүт. Ону Бүлүүгэ куотан кэлбиттэр. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик. 2004, с. 104. 5. Бороҕон төрдө. Былыр Бороҕон диэн ааттаах удаҕан диэн олорбут. Кини “Бороҕон сайдыах буоллаҕына, мин уҥүохпутттан үс тиит үүнэн тахсыа”--диир. Кырдьык, үс тиит үүммут. Ону Бороҕон дьоно ытыктаан саламай ыйыыллар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 75. 6. Дагдаҕар уҥуоҕа. Дуоҕа биир бухатыыра Дагдагар элбэх сэриигэ сылдьыбыт. Өлөрүгэр сүгүн сытыарыахтара суога диэн кытыы сиргэ көмтөрбүт. Кини уҥуоҕа Сылаахаан уонна Хомустаах икки ардыгар сытар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 40. 7. Кэрэхтэр. Былыр киһи өллөҕүнэ ыарыы суолун сабан кэрэх туруорар эбиттэр. Тылыгыныга Күбэйиҥдэ күөлгэ Арҕаа Кэрэх Тумул уонна Илин Кэрэх Тумул диэн бааллар. Баҕадьа диэн сиргэ эмиэ элбэх кэрэх баара. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 43. 8. Хахсых. Дыгын төрдө Хахсык аҕатын ууһа буолар. Былыр Бүлүү Модутун Хахсык дииллэр эбит. Онтон Модуттан биир уол кэлэн биир кыыһы ойох ылбыт. Киниттэн ыла Модут диир буолбуттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 44. 9. Бэйэни толук биэрии. Былыр Тылгыныга Иикэлдьин диэн ойуун олорбут. Кини улахан аччык буолбутугар: “Дьоммор балыгы тэбэн биэриэм”--диэн ууга түһэн өлбүт. Кырдьык, балык бөҕөну мууҥхалаан ылбыттар. Билигин Тылгыныттан биир көстөөх сиргэ Иикэлддьин булгунньаҕа баар. Ытыктыыр сирдэрэ. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 45. 10. Сортуоллар. Баппаҕаайы сиригэр сэттэ сортуол олобуттар. Алта быраат өлбүттэр. Сэттистэрэ Аҥкыр эрэ орпут. Кини сортуол төрдө буолбут. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 47-48. Аҥкыр өссө Моруот диэн бырааттаах эбит. Ол быраата биирдэ күрэхтэһиигэ куба сототун тосту туппут. Улахан күүстээх киһи эбитэ үһү. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 48. 11. Иэстэһии. Бүлүү Бороҕонугар былыр Дагдаҕар Баатыр олорбут эбит. Кини кырдьыбытын кэннэ Ампара Хоһуун иэстэһэ диэн кэлбит. Оччолого кини уола Мэлтэҕэр Боотур улааппыт кэмэ эбит. Ампара кинини кытта кыыл илиинэн охсуһууга хотторон өлбүт. Мэлтэҕэр бэйэтэ олус эйэлээх киһи эбитэ үһү. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 48-49 12. Кыргыдайга былыр көс биистэр саба түспүттэр. Онно Эргичийэр диэн киһи элбэх киһини өлөрөн баран охтубут. Кини киирсибит сирин Эргичийэр диэбиттэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 50 13. Мастаах. Мастаах былыр Дьалкылдьыма диэн ааттаах эбит. Бүлүү саамай улахан күөлэ. Тула өттугэр 300-тэн тахса өтөхтөөх. 12 мас арыылаах. Көс кэриҥэ туоралаах, сэттэ көс усталаах. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 33-34. 14. Кыычыкын оҥкучаҕа. Былыр Бастакы Чочуга Кыычыкын диэн баай олорбут. Кини Кыычыкын Күөлүн илин өттүгэр омуһах хастарбыт. Оҕус баһын буһаран ситэтэрэ үһү. Ол оҕус баһа буһарын кэтэһэн өр үлэлиир эбиттэр. Онон ыла Кыычыкын оҕуһун баһа буоллаҕай диэн өс хоһооно үөскээбит. Бу оҥкучаҕы сир үөнэ тахсыар диэри хаспыттар үһү. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 34-35. 15. Арыылаах. Былыр бу Хампа сиригэр Муоһааны диэн олус улахан күөл баар эбит. Ону Хаппытыан кулуба тоҕус сыл хордорон түһэртэрбит. Бу күөл билигин Арыылаах диэн ааттанар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 38-39. 16. Иккис Күүлэккэ Маҥан Ураһа диэн сир баар. Былыр онно саха хоһууттара түөрт киһи олорбуттар: -Түөрэчээн Хоһүун. -Күөл Оҕуһа. -Аҥаардам Хоһуун. -Чаачахаан. Балар биирдэ тоҥустары кытта сэриилэспиттэр. Дьиэлэригэр Күүлэ туттан сэриилэспиттэр. Оччолорго тоҥустар Эдьигээнтэн Кэбээйигэ диэри тахсар суоллаах эбиттэр. Ол суолара бу сиринэн ааһар. Онно түбэспит дьон барытын кырган ааһар эбиттэр. Сахалар табаны баһылаан баран кинилэри хотон суолу быспыттар. Халыйаах уус кэпсээнэ (Аркыып матырыйаала). 17. Баппааҕаайы. 1916 сыллаахха мунньах оҥорбуттар. Онно урут Өргүөт буоллахтарына, олорор күөллэрин аатынан Баппаҕаайы буолбуттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 51. 18. Хара Уулаах. Былыр Балаҕаччы таһыгар баар Одуҥда күөлгэ хара ыарыынан ыалдьыбыт дьон балаҕан туттан олорбуттар. Ким да кэлбэт эбит. Дьон астара суох буолан дэлби ытаспыттар. Эмискэ сир дьөлө баран олорор сирдэрэ көлүйэ буолан хаалбыт. Ону көлүйэни Хара Уулаах диэн ааттыыллар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 52. 19. Төпүрүүн Үгүлээти тэрийбит киһи Төпөрүүн буолар. Кини бэйэтэ тоҥус киһитэ эбит. Төпөрүүн нэһиэги төрүттээбит. Үглээккэ наахаралар, дьаарханнар уонна тоҥус аҕатын ууһа бааллар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 55. 20. Булгумар. Кыргыдайдар баһалыктара. Түөрэчээн кини дьонун тоҥус сэриититтэн быыһаабыта. Булгумар олус бэргэнник ытар эбит. Кыргыдай сирин харыстыы олорбут. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 57-60. Кыргыстар Уус-Алданна, Кэбээйингэ, Эдигээҥҥэ, Томпоҕо бааллар. Онтон бүлүүгэ Кыргыдайдар бааллар.

Багдарыын Сүлбэ.

Топонимика Якутии. Якутск: Бичик, 1985, с. 39. 21. Бөтүҥ. Амма Бөтүҥүттэн биир киһи кэлэн бу Бүлүү сиригэр олохсуйбут. Элбэх оҕоломмут. Ол иһин бу дэриэбинэни Бөтүҥ диэбиттэр. Үһүҋээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 60-61. 22. Логлоор хайата. Логлоор хайата барыта тыанан бүрүллүбүт хайа. Син үрдүк. Киэҥ сири хабар быһыылаах. Бу хайаҕа сылларга Ньыыкан Эмчит олорор сылдьыбыта. Билигин бу сир таһыгар гаас ылар сирдэрэ баар. Кини (Ньыыкан ойуун) Түҥ өрүс үрдүгэр Логоор хайатын тэллэҕэр олохсуйбута. Онно кыра ампаар дьиэ оҕотугар олорбута. Ньыыкан. Якутск: Бичик, 2001, С. 14. 23. Ахталдьаан Хайата. Бүлүү Куоратын олохтоохторо биир таптыыр сирдэрэ Ахталдьаан. Манна баран тыатыгар отоннууллар. Онтон биэрэк хаптаҕай таастардаах. Ол таастары кыһан ону-маны оҥоруохха сөп (мин ахтыым). 24. Саха муусукатын тойно Жирков. М. Н. Жирков Саха муусукатын сайыннарыыга 1936-1951 сылларга үлэлиир. Бу кэмҥэ саха муусуката атаҕар турбута. Санников В. И. О жизни и деятельности М. Н. Жиркова. Якутск: 1987, с. 19. 45. Староватов. П. Х. Строватов өссө 1936 сыллаахха көмүс сууйааччылар Бүлүү өрүстэн уон араас кустук өҥүнэн оонньуур тааһы буолбуттарын туһунан суруйбута. Бүлүү сирин бэҕэһээҥҥитэ уонна бүгүҥҥүтэ. Иккис кинигэ. Якутск: 1999, с.180. 26. Расторгуев баай. Н. А. Русторгуев иккис гильдиялаах атыыһыт этэ. Бүлүүгэ олобута. Улахан баай быһыытынан билибитэ. Кини туһунан Н. Е. Томскай “Вилюйский Ротшильд” диэн кинигэ суруйбута. 27. Каратаев. Бүтэһик дьиҥнээх олоҥхоһуттартан биирдэрэ В. О. Каратаев буолар. Кини Бүлүу Кыргыдайттан төрүттээх. Аатырбыт олонхото “Модун Эр Соҕотох” диэн. Илларионов В. В. Олоҥхо алыптаах эйгэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 139-144. 28. Олонхоһут Ырыа Дыгыйар. Кини Кыргыдай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кэлин Бүлүү улууһугар киэҥник сураҕырбыт олоҥхоһут буолбута. Кини 20-чэ олоҥхону толороро. Илларионов В. В. Алыптаах олоҥхо эйгэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 40-56.
следующая страница>