Эбээн-Бытыантай 1. Сэлии. Аччыгый Саккырыыр бастакы хаҥас салаатыгар Чубукулаах үрэх Сэлии диэн күөллээх, былыр сэлии муоһун кэрдэн сэлии туран кэлэн элбэх тоҥус ыала өлбүтэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 204. 2. Хааннаах. Бытантай уҥа салаата Харгыйа үрэххэ түһэр. Манна Хааннаах диэн күөл баар. Былыр манна эбээннэр уонна чукчалар сэриилэспиттэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 204. 3. Үнкүү Тааһа. Былыр эбээннэр мунньустан сээдьэлиир сирдэрэ эбит. Ол иһин Үҥкүүлүүр Тааһа диэбиттэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 206. 4. Ытаабыт Таас. Кустуур сиригэр Ытаабыт Таас диэн баар. Онно биир ойуун куба буолан көтөр эбит. Көтөрүгэр иһин хостоон кэбиһэр эбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 206. 5. Саха ынаҕа. Эбээн-Бытантайга 1820-с сыллартан үөскээбит саха ынаҕа ордон хаалар. Үрдүк хайалардаах, эмпэрэ үрэхтэрдээх сир буолан сиэнчэрээһин ыытыллыбатаҕа. Романов П Охрана и испльзование генофонда якутского скота. Якутск: 1984, с. 26. 5. Бытантай. Бытантай үрэх хайа быыһынан ааһар. Хочото арыт 15-12 килэмиэтиргэ тиийэр. Онно оттууллар. Арыт сайын ортото хаар түһэр. Халан уута олус дохсун буолар. Романов П Охрана и испльзование генофонда якутского скота. Якутск: 1984, с. 26-29. Эдьигээн 1. Сортуоллар. Лиэнэ уҥуор Бас Үрэх диэн баар. Былыр итиннэ олус элбэх Сортуоллар олорбуттар. Онтон дьаҥ туран бары өлөн хаалбыттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 279. 2. 44 арыы. 44 Арыы диэн сир баар. Олус бултаах сир. От-мас өлгөмнүк үүнэр. Ити сиргэ арыт 60-ча арыы баарын суруйаллар. Багдарыын Сүлбэ. Үс, сэттэ, тоҕус. Якутск: Бичик, 1998, с. 150. 3. Агырыппыана Хайата. Былыр Эбэ Хайата диэн Агырыпыана Хайатын ааттыыллар. Онно икки удаҕан олорбуттар уонна хайаны хайыппыттар. Хайа биир аҥаара билигин Лиэнэ төрдүгэр Остоолбо Хайа буолан турар. Багдарыын Сүлбэ. Ыал-ийэтинэн. Якутск: Бичик, 1994, с. 48 Бу эмээхсин аҕыс уонугар диэри олорубута, уҥуоҕунан куччугуй, бэйэтэ суон, сирэйэ эдьиий сиэбититтэн бадьархай эриэн, хараҕа чолбон сулус курдук сытыы, саҥата nимири охсубут курдук хатан. Уваровскай А. Я. Ахтыылар. Якутск: 1995, с. 134. 4. Эдьигээҥҥэ ороспуойдар сылдьыылара. Дьокуускай куоттан кэлбит хаһаактар баранаахтары сиппиттэрэ. Сэтэ уон көс сиргэ Эдьигээнтэн. Кинилэр үтүөнэн бэриниминэ, өлөрсүбүттэрэ. Ол туһуттан кинилэр, улахан аҥаардарын саллааттар өлөрөн баран, тыыннаах хаалбыттарын Дьокуускайга илдьибиттэрэ. Уваровскай А. Я. Ахтыылар. Якутск: 1995, с. 131. 5. Эдьигээн айылҕата. Хаар дьиэтээҕэр үрдүктүк түһэр, тыл киһи атаҕар турорбат гына тыалырар, тымныы киһи тыынын хаайар, күн икки кыһыҥҥы ый кэриҥэр киһи хараҕар хаһан да көстүбэт. Уваровскай А. Я. Ахтыылар. Якутск: 1995, с. 131. 6. Натаара. Лиэнэҕэ Натаара диэн үрэх киирэр. Суулла турар сыырдаах. Бу сиргэ сэрии сылларыгар фин омутар сыылкаҕа кэлэн олорбуттара. Итиннэ Чурапчыттан көһөрүллэн аҕалыллыбыт дьон холбоһоллор. Эдьигээҥнэ барыта 1736 киһи тиийбитэ. Олор араас сиринэн олорбутара. Биир улахан бөлөх Натаараҕа тийбитэ. 1942 сыл кыһынагар элбэх киһи хоргуйан өлбүтэ. Бу сиргэ былыргыттан элбэх дьон олорубуттар. Былыр Хатыгын баайдара Винокуровтар диэн олорбуттар. Чурапы алдьархайа. Дьокуускай: Бичик, 1993, с. 11. 7. Дьииндэ. Дьииндэ бөһүөлэгэ Дьииндэ өрүскэ турар. Дьииндэ таһыгар Бэс күөлэ диэн баара. Саас аайы кыталыктар кырдал саҕатыгар, күөл диэки өттугэр үҥкүүлээн ааһар этилэр. Ону биһиги мас төрдүгэр саһа сытан көрөрбүт. Николай Петрович Софронов. Якутск: Бичик, с. 2010, с. 11. Нерюнгири 1. Кириэнгэ. Бу сир эбэни тылыттан тылбаастаахтахха Кирдээх Уулаах диэн. Араас минэрээллэр холбоһон уута хара дьүһүннээх эбит. Багдарыын Сүлбэ. Сири сиксигинэн. Якутск: Бичик, 1985, с. 21. 2. Тыында. Тында диэн эбэҥки тылттан Дэхси сир, Кирбэй суолталаахэбит. Тэҥкэ диэн тылы кытта сибээстииллэр.

Багдарыын Сүлбэ.

Оройтон саҕалаан. Якутск: Бичик, 2008, с. 25 3. Нерюнгри. Нерюнгри диэн тыл эбэҥки тылыттан сахалаа дьарҕаалаах диэн тылбаастанар.

Багдарыын Сүлбэ.

Оройтон саҕалаан. Якутск: Бичик, 2008, с. 35. 4. Беркакит. Беркакит диэн эбэҥки тылыттан сахалыы айаннан бултуур сир диэн суолталаах.

Багдарыын Сүлбэ.

Оройтон саҕалаан. Якутск: Бичик, 2008, с. 26. 5. Иенгра. Иенгра диэн үрэх баар. Ити эбэҥкиттэн муос диэн тылтан тахсар. Онон муостаах сир диэн тылбаастыахха сөп.

Багдарыын Сүлбэ.

Оройтон саҕалаан. Якутск: Бичик, 2008, с. 26.. Туймаада 1. Тулагы харыйата. Тулагыга ураты бөдөҥ харыйа баар этэ. Онно бараан аҕатын ууһа үөскээбитэ. Багдарыын Сүлбэ. Ыал-ийэтинэн. Якутск: Бичик, 1994, с. 55. 2. Омоҕой кыыһа. Омоҕой кыыһа Эллэй Боотур ойох ылбатаҕын кэннэ туспа дьиэ оҥорторбут. Онно тохсунньу тоҕус эргэтигэр сүппүт. Ити кэмтэн ыла тохсунньу тоҕүс эргэтэ кутталлаах кэминэн ааҕыллыбыт. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: БичиК. 2004, с. 38. Омоҕой кыыһы үөр төрдө буолбут. Киниэхэ маҥан өҥнөөх сылгыны бэлэхтииллэр. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик. 2004, с. Кыыс Таҥара буолбут. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: БичиК. 2004, с. 58. 3. Сайсары күөл. Былыр бу күөл таһыгар Омоҕон оҕонньор олорбут. Онтон Эллэй, дарханнар уонна Дыгын—атыннык эттэхххэ саха бас-көс дьоно—олорбуттар. Сайсарыны былыр Сахсары дииллэрэ. Этнограф А. Гоголевэтэринэн ити индоаририйдар сах-ытык, сары—уу талларыттан тахсар. Онон ытык уу диэн суолталаах. Мин суруйуум. 3. Үрүҥ Күөл. Дыгын үүт куттарбыт сирэ Үрүҥ Күөл диэн аатанар. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик. 2004, с. 97. 4. Соҕурууҥҥу Ытык Хайа. Омоҕой дьоно Соҕурууҥү Ытык Хайаттан сылгыны булбуттар. Онтон ыла сылгы сүөһүнү ииппиттэр. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик. 2004, с. 61. 7. Хотугу Ытык Хайа. Омоҕой дьоно Хотугу ытык хайаттан ынаҕы булбуттар. Онтон ыла ынаҕы иитэр буолбуттар. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик. 2004, с. 61. 8. Ойуу Хатыҥҥа Хоро оҕонньор олорбут. Кинилэри Дыгын сэриитэ кыргыбыт. Онно кини боотура Анньыһар Боотур улахан оруоллу ылбыт. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик. 2004, с. 67. 9. Дыгын кыыһын уруута. Ити урууга бухатыыр дьон бары мустубуттар. Ол иһигэр Бэрт Хара эмиэ баар эбит. Кини урууга барыларын хотон Тыаһааны Куону ойох ылар. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик. 2004, с. 75-76. 10. Чочур Мыраан. Дыгыны кыргыһыыга миинэр Абытай Араҥас диэн ата Чочур Мырааҥҥа тахсан бэйэтин бэйэтэ баанара үһү. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик. 2004, с. 104. 11. Быһыт. Дыгын кыыһа Таалай удаҕан Ытык Хайаны тура туруоран кэлии дьон суолун бүөлүү сатаабыт. Ксефонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик. 2004, с. 97. 12. Күөх Хонуу алдьархайа. Реальнай учуулусса оҕолорун сааҕыбар тэриннигит диэн кыһыллар Күөх Хонууга ытыалыыллар. Багдарыын Сүлбэ. Нөрүөн нөргүй буоллун. Якутск: Бичик, 1995, с. 186. 13. Дыгын биир ата Кыыл Уола диэн эбит. Ити аты Туоҕа Баатырдаах алҕас дуу, соруйан дуу өлөрбүттэр. Дыгын ат төлөбүрүгэр 40 аты көрдүүр. Онуоха Туоҕа Боотур дьонун илдьэ күрээн хаалар. 14. Дыгын сэриитэ. Итиннэ киирэр дьон аатара маннык: -Эллэйчээн. -Хотокоон. -Дьурбуу. -Илбистээх, -Туймуу Кунус. -Уо. д. а. Сэһэн Боло. Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үйэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 221. 15. Эллэй төрдө. Эллэй төрдө маннык эбит: -Өксөкү. -Мэйэрэм. -Норохой. -Аргын. -Айаал. -Өйүрэс Күөл Дьүлдьүгун. -Түөртүгүл. -Хайараҥ. -Омоҕой эбэтэр Эллэй. Сэһэн Боло. Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үйэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 43. Эллэйи Ксефонтов Г. В. Уон биирис үйэҕэ хоту күрээн баран сүтэн хаалбыт уйгуур хаана Энэнь Тегин буолуо диир. Ксенофонтов Г. В. Урааҥхай сахалар. Иккис кинигэ. Якутск: 1992, с. 210. 16. Маддьай. Маддьай Булгунньаҕар Мэкчиргэ Бөҕө диэн олорбут. Баараҕай Баатылы үс уоллаах эбит, ити дьон Мэкчиргэ Бөҕө кыргыттарын ойох ылан Байаҕантай дьонун үөскэппиттэр. Сэһэн Боло. Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үйэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 37. 17. Үс Хатыҥ. Эллэй ойох ылан баран Киллэм хонуутугар Үс Тиит диэн сиргэ олохсуйан ыһыах ыһар. Билигин ити сиргэ куорат ыһыаҕа ыһыллар. Үс Тиит диэн ааты арыт Үс Хатыҥ диилэр. Билигин ити аат иҥэн турар. Сэһэн Боло. Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үйэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 27. 18. Үс Харыйа. Соҕурууҥҥу Ытык Хайа диэки үс ытык харыйа үүнэн турар эбиттэр. Онно Иэйэхсит олороро үһү. Сэһэн Боло. Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үйэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 8. 19. Ытык Күөл. Чочур Мыраан аныгар Ытык Күөл баар. Былыр ити күөлтэн мыраан диэки ытык дабатар этилэр. 20. Күннээх Күөрээйи. Билиҥҥи куорат саамай кииннээн турар хонуута былыр Күннээх Күөрээйи диэн ааттанара. Итиннэ оттуур этилэр. Березкин И. Г. Сайсары күөл уонна Сайсары булгунньаҕа. Якутск: Бичик, 1995, с. 4. 22. Cайсары Аччыгыгый Булгунньаҕа. Сайсары күөл соҕуруу өттүгэр Сайсары Аччыгый Булгунньаҕа турара. Ол булгунньах таһыгар Дыгын Ойбоно диэн кыра көлүйэ баара. Ол соҕуруу өттүгэр уулаах аппа сүүрэрэ. Березкин И. Г. Сайсары күөл уонна Сайсары булгунньаҕа. Якутск: Бичик, 1995, с. 3-4. 23. Сайсары Улахан Булгунньаҕа. Сайсары Аччыгый Булгунньаҕыттан хотугулуу арҕаа диэки Сайсары Улахан Булгунньаҕа турара. Киниттэн чугас соҕус Дириҥ Көлүйэ баара. Березкин И. Г. Сайсары күөл уонна Сайсары булгунньаҕа. Якутск: Бичик, 1995, с. 4. 24. Дыгын. Дыгын 80-ча сааһыгар 1631 сыл диэки өлбүтэ. Кинини кистээн Сайсары Улахан Булгунньаҕар көмөллөр. Ити көмүүнү 1958 сыллаахха хостоон таһаарбыттара уонна аппаҕа бырахпыттара. Березкин И. Г. Сайсары күөл уонна Сайсары булгунньаҕа. Якутск: Бичик, 1995, с. 17, 34. 25. Сургуй хаспаҕа. Хотугу Ытык Хайа анныгар Сургуй Тааһа диэн баар. Ити хаспаҕы аллараа дойдуга киирэр аан диир эбиттэр. Хаспах киири өттугэр салама тарпыттар. Серошевскай В. Л. Якуты. М.: 1993, с. 628. 26. Дьөһөгөй ыһыаҕа 1990 сыллаахха “Кут-сүр” оскуола көҕүлээһининэн Дьокуускайга аан маҥнай ыһыах ыытыллар. Ити кэмтэн улуу ыһыах диэн аат үөскүүр. Ыһыах Дьөһөгөй ыһыаҕа диэн ааттанар. 27. Ачаахтаах мутук Дьокуускай таһыгар ытык бэс турбута. Ити бэс таһыгар хатыҥ баар этэ. Ити хатыҥҥа тахсан мутук ылан ачаахтаах мутугу хайа тардаллар уонна ыраах айанныыллар эбит. Серошевскай В. Л. Якуты. М.: 1993, с. 628. 28. Киллэм Дьокуускай саамай киэҥ хочото Киллэм диэн. Билигин бу сиргэ ыһыах ыытыллар. Былыр бу сиргэ Өргүөттэр олорбуттара. Кинилэр Киллэмтэн Кэҥкэмэ үрэҕэр диэри сирдээхтэрэ. Кэлин сэриигэ хотторон баран Бүлүүгэ уонна Үөһээ Бүлүүгэ көһөн хаалаллар. .
<предыдущая страница