Мииринэй 1. Мииринэй турар сирэ Кыччыгый Лөкөйдөох үрүйэтэ диэн эбит. Чуолаан итиннэ Мир туруупка буллуллбут. Игнатьев П. Амаака тиэрпит ыллык. Якутск: Бичик, 1993, с. 92. 2. Мииринэй турар сиригэр былыр улар охсор сирэ—улар уота—эбит. Манна Киригиэлэй диэн киһи эмээхсинин кытта улардыыр эбиттэр. Игнатьев П. Амаака тиэрпит ыллык. Якутск: Бичик, 1993, с. 72. 3. Туой Хайа. Бүүлүү муоратын оҥороллоругар Туой Хайа диэн дэриэбинэни тимирдэн кэбиһэллэр. Тэйин Туой Хайа дьоно муста сылдьаллар. Дэриэбинэ турбут сирин таһыгар өйдөбүнньүк туруораллар. 4. Улахан Хааны. Былыр Бүлүү өрүһэ харгыларынан аатырарара. Олортон саамай улаханнара Улахан Хааны буолар. Кэлин онно ГЭС быһытын туталлар. 5. Чуона өрүс былыргы сирдэрин аата: -Мархара. -Мэҥкэр. -Сыҥсыктаах. -Чохоо. -Буйа сирэ. -Чохчоолу. -Уо. д. а. Игнатьев П. Алмааска тиэрдибит ыллык. Якутск: Бичик, с. 1993, с. 37.
Нам 1. Тимир ылыы Былыр саха уустара тимирдээх тааһы уулларан тимир ылар этилэр. Тимир ылар сирдэрэ ыйыллан хаалара элбэх буолар. Оннук биир сир Таастаах буолар. Былыр ити сиргэ тимири уһаарар таас ылар эбиттэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 109. 2. Хатырык. Хатырыктаах Санньылҕа Чурапчы киһитэ эбит. Кини кыыра сылдьан Хатырыкка кэлбит. Ону утуйа сыттаҕынп, өлөрөн кэбиспитэр. Хатырык кини аатынан ааттаммыт. Уһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 104. 3. Арбын сиригэр Самыактаах диэн сиргэ кумалааннаах тиикэ ойуун абааһыны баайбыт. Уһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 106. 4. Дьоккума. Иккис Хомустаах уонн Көмөкөн икки ардыгар Дьоккуома диэн хайа баар. Итиннэ ойуун оҕонньор көмүллэ сытар. Кини төбөтө өрүскэ киирэн уулуура үһү. Уһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с 109. 5.Куһаҕан ыал. Аппааны диэн улахан нэһилиэк баар. Былыр манна биир эмээхсин олорбут. Кини Ханай диэн олус күүстээх уолаах эбит. Бэл Дыгын киниттэн саллыбыт үһү. Онтон түөрт аҕа үүһа үөскүүр. Итилэр Аппааны төрдө буолаллар. Сэһэн Боло. Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үйэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 176-177. 6. Былыр Бөрөлөөххө Хасха диэн киһи олорбут. Кини бастаан 99 ыттаах эбит. Онтон сылгынан байбыт. Кинит Тараҕанаҕа олорбут. Хасха олоҕо Дьаарбаҥ Суукка эбит.? Сэһэн Боло. Сүдү төрүттэрбит олохторуттан. Якутск: Бичик, 2002,с. 56-58. 10. Туой. 1890 сыллаахха Нам улууһугар Хатыҥ Арыы нэһилиэгэр туой хостуур сирдэрин көрбүтүм. Ол улуус упараабатыттан 15 килэмиэрдээх сиргэ хотугулуу-арҕаа баар. Кыра соҕус силээн урдугэр баар. Итинник силээннэр Лиэнэ былыргы кытылыгар элбэх буолаллар. Силээл түгэҕинэн үрэх уста сытар. Туойдаах сир—туойа үчүгэйинэн аатарырар—силээн үрдүгэр быллаар буолан көстөр. Туойу хостооһун маннык: маҥнай сир кырсын ылан быраҕаттыыллар, онтон наадыйар туойдарын хостууллар. Ити курдук сиргэ хаспах оҥороллор. Хаспах эҥээригэр турар сир сиҥнэн түһүөр диэри. Оччоҕо атын быллаарга бараллар. Серошевскай В. Л. Якуты. М.: 1993, с. 363. 11. Түспүт Ойуун. Түспүт—Нам ойууна. Киниттэн таҥар дьиэтэ дүҥүрүн таҥаҕаһын былдьаабыта, баттаҕын кырыйбыттара, таҥара накааһыгар туруорбуттара. Син биир ойууннурун бырахпатаҕа. Серошескай В. Л. Якуты. М.: 1993, с. 603. 12. Нам оҕонньор томторо. Нам оҕонньор олорубут сиригэр Ыыс булгунньахха туруоруллубут өйдөбүнньүк. Долина Энсиэли в судьбе народа саха. Якутск: 2007, с. 97. 13. Мымак сирэ. Кириэс-Кытыл таһыгар Мымак олорбут сирин көрдөрөр көннөрү сэргэ турар. (Мин көрүүм). 14. Былыр Хомустаахха Муоҕан Эмээхсин олорбут. Оҕонньоро Көдөгөр диэн. Кини үс уоллаах үһү. Сэһэн Боло. Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үҋэтэ Якутск: 2006,с. 172. Билигин Муоҕан күөл таһыгар Муоҕаҥҥа уонна Көдөгөргө аналлаах өйдөбүнньүк турар. Долина Энсиэли в судьбе народов саха. Якутск: 2007,с. 92. 15. Бөтүҥнэри уматыы. Былы нучча хаһаахатар оттуу сылдьар сахалы биир сиргэ мунньан баран уматан өлөрөллөр. Билигин ол сиргнэ өйдөбүнньүк сэргэ турар. 16. Угаалаах. Үөдэй Угаалаах Мүлдьү Бохоҥуттан Ордук атыыры.. Өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм. Дьүлэй Бүөкээн. Билбит-көрбүт. Якутск: Бичик, 1999, с. 67. Угааллаах Нам улахан баайа этэ. 1000-тан тахса сүөһүлээҕэ. Кини Мүлдьү Босхоҥ диэн атыырдааҕынан биллэрэ. 17. Лукапыар. Былыр Атамай сиригэр Лукапыар диэн аатырбыт сылгы уоруйаҕа олорбута. Кинини туттарбатын иһин таҥаралаах киһи диэн ааттыыллара. ? Ксеонофонтов Г. В. Шаманизм. Якутск: 1992, с. 175-176. 18. Сирэгэс. Тимир Байтакаан диэн баай киһи олорбут. Кини таһыгар атын Иринньэх диэн баай киһи олорбут. Кини уола Нороху Байтакаантан Сирэҕэс диэн сылгынны ылбыт. Онтуката бүтун Нам үрдүнэн аатырбыт сүүрүк буолбут. Онтон сылтаан Тимир Байтыкаан Иринньэхтээххэ кыыһарар буолбут. Биирдэ Иринньэхтээхтэр Байтыкааннааҕы кырган кэбипиттэр. Ол биллэн Иринньэх үс уолаттара хаайыыга түбэспиттэр. Нуучча тойон аккын аҕал, оччоҕо уолаттаргын быыһыам диэбит. Иринньэх Сирэҕэһи биэрбэтэх. Серошевскай В. Л. Якуты. Якутск: 577-581 19. Олоҥхоһут. Улуу олоҥхоһут П. П. Ядрихинскай Нам Көбөкөнүгэр төрөөбүтэ. Кини биир биллибит олоҥхото “Дьырыбына Дьырылыатта Кыыс бухатыыр” буолар. Илларионов В. В. Олоҥхо алыптаах эйгэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 75-81. 20. Үрүҥ күөл. Нам улууһугар Түбэ нэһилиэгэр Үрүҥ Күөл диэн баар (аатырбыт балыктаах улахан күөл). Үрүҥ күөлү өрүһүйүөххэ. Кыым. 13. 07, 68. 21. Модут. Модутттар Күрэ Мэхээлэ уолаттара Дьааҥыга тахсан Эҥэлэргэ олороллор. Кинилэр Дьааҥы Модуттара буола сылдьыбыттара. Онтон Күрэлэр икки уолаттара Кэбээйигэ олохсуйбуттара. Кинилэр эмиэ Мобут сиригэр киирэ сылдьыбыттара. Афансий Попов—Муотаан. Саха сэһэннэрэ. Якутск: Бичик, 2003, с. 56-57. 22. Мунньах. 1928 сыллаахха ахсынньы ыйга Кыыл Бастаах диэн сиргэ сир үллэстэр мунньах буолар. Ол мунньах биэс күн барар. Афансий Попов—Муотаан. Саха сэһэннэрэ. Якутск: Бичик, 2003, с. 61-67. 23. Уутунньук. Сииттэ киһитэ Хабырыыл Намҥа уутунньугунан үлэлээбитэ. Кинини Ньыгыйа атыыһыт окко үлэһитинэн ылан аатын үрдэтиэн баҕарар. Уутуунньук бэйэтин оннугар эдэр киһини үлэлэтэр. Ол киһитэ ууга түспүтэ буолан баран күрээн хаалар. Атыыһыт ону билбэккэ киһи ууга өллө диэн элбэх сыл устата кини аһыырын-таҥарын төлөөбүт. Кэлин эрэ барыта кэпсэтиинэн оҥоһуллубутун билбит. Афансий Попов—Муотаан. Саха сэһэннэрэ. Якутск: Бичик, 2003, с. 88-94.. 24. Ийэ урэх. Арбыҥҥа Илин Үрэҕи саамай ийэ үрэхпит диир эбиттэр. Багдарыын Сүлбэ. Ыал-ийэтинэн. Якутск: Бичичк, 1994, с. 80. 25. Ыга тахсар уонна Тибигиттэ. Намтан тахсар Маддьай булгунньаҕын таһынан тахсар аартык Ыга Тахсар диэн эбит. Ити таһынан Тибигинэ Аартыга диэн эмиэ баара үһү. Смэһэн Боло. Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үйэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 116. 26. Көмөкөннөр Көбөкөҥҥө былыр Көмөкөннөр диэн сэттэ быраатты дьон олорбуттар. Ааттара маннык: -Күндүл. -Дөлөкө. -Көчөрүйэ. -Дабаанча. -Сабар. -Тото-Дылырдай. -Сабай. Кинилэр тимир өргөстөөх остуолбаны үрдүнэн көтөр идэлээх эбиттэр. Сэһэн Боло. Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үҋэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 110-111. 27. Күһэҥэй Баатыр. Хатырык сиригэр Дьүөлэк диэн сиргэ аатырбыт ытааччы Күүстээх Саалаах Күһэҥэй Баатыр олорбут. Кини саатын тардан баран кыҥыырыгар хараҕа кытта уһулу ойон тахсара үһү. Сэһэн Боло. Саха төрүттэрэ уонна кыргыс үйэтэ. Якутск: Бичик, 2006, с. 109-110. 28. Хаска уола Кунньах Хара Оҕус диэн сиргэ атах оонньообут. Кини онно ойбут сирдэригэр баҕана туруортаабыт. Ол баҕаналар хойукка диэри турбуттара үһү. Соҕуруу бараары сылдьан ыстаммыт эбит.? Сэһэн Боло. Сүдү төрүттэрбит олохторуттан. Якутск: Бичик, 2002, с. 59.
Ньурба 1. Сүлэ Качыкаат Ойуун сүллэр этиҥ иччитэ Сүҥ Хаантан айдарарыыла Сиэллээх Өһүргүгэ оҕо кутун тарпыт. Онтон Сүлэ Багдарыын уонна Чокуруун төрөөбүттэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 110. 2. Көҕөччөр тиит. Турбут диэн Таркаайыга Хатыҥ Сыһыыга олорбут. Кини биирдэ Таҥарыма уонна Чиллэ урэхтэр икки ардыларыгар баас көҕөччөр тииккэ тииҥ сылдьарын ытыалаабыт. Онтон кэлээт сотору өлбүт. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 112. 3. Абааһы Былыр Маалыкай сиригэр Биир күөх харахтаах, кыһыл баттахтаах нуучаны абааһы диэн ойбоҥҥо укпуттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, 6. 122. 4. Абааһы моһуоктаабыт сирэ. Акана нэһлиэгэр Муоһааны диэн күол баар. Ол күөл уҥуор Талах Тумус диэн сиргэ эрийэ үүммүт мастардаах сир баар. Ону абааһы муокастаабыт сирэ дииллэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 129. 5. Эмээхсин тиитэ. Акана таһыгар Эбэ кытылыгар Эмээхсин тиитэ баар. Ол туһунан кэпсииллэр: -Бу мас анныгар хоргуйан өлбүт сэттэ киһини көмпүттэр. -Кыргыс саҕана эмээхсин бу тиикэ хаххаланан олорон ытыалыспыт. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 130. 6. Ыҥыырдьыттаах көмүү. Малдьаҕар сиригэр Арыылаахха Мэҥэ Лыыкын олорбут. Кини өлбүтун кэннэ туспа оҥкучах хаспыттар. Онно атаах киһи сүүрдэн кэлэн түспүт. Хамначчыт киһи бэйэтэ көрдөһөн ыҥыырдьыт буолбут. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 132. 7. Түлүөн Ойуун. Түлүон ойуун Дыгын биир күтүөтэ эбит. Атын күтүөт Буругмал Боотур туохтан эрэ иирсэн кини кырбаабыт. Түлүөн ойуун куотан Ньурбаҕа кэлэн олохсуйар. Кини уолаттара Суор Бугудуй уонна Хантаҕар Быгый Туймаадаҕа тиийэн Бургумал Боотуру өлөрбүттэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 133-134. 8. Сата. Былыр Сата хайатиын таһыгар Таас үрүйэҕэ тоҕус оҕолоох Сата эмээхсин олорбут. Кэлин бу сиргэ кини биир уола Дорҕоон уус уһаарар уус буолбут. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 135. 9. Улуу Булчут. Иккис Бордоҥ нэһилиэгэр Куоҥхаар үрэххэ Үөрүнньэх диэн киһи олорбут. Эһэкээҥнэ киирэригэр үс сэргэ оҥотторбут. Кини 99 эһэни өлөрбүт эбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 136. 10. Сирэйдээх Мыраан. Чуукаарга Хотгулулуу илин эҥээригэр Сирэйдээх Мыраан баар. Бу хайа туһунан икки үһүйээн баар: -Тоҕус тоҥус кыргыттара үҥкүүлүү сылдьан аллара ньимис гыммыттар. -Сир анныгар киирэр улаах хаспах баар эбит. Ону биир оҕоннор көмөн кэбиспит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 116. Ол өлбүт сэттэ тоҥус кыыһа таһынааҕы күөллэр иччилэрэ буолбуттар. 1944 сыллаахха мырааҥҥа уоту ыыппыттара. Онуоха мыраан иччитэ Тылгыныга көспүтэ. Билигин төннүбүт буолуохтаах. Багдарыын Сүлбэ. Ыал-ийэтинэн. Якутск: Бичичк, 1994, с. 17-18. 11. Өҥөлдьө. Булур бу сиргэ Өҥөлдьө диэн киһи олорбут. Кини кийиитэ төрөөбүтүгэр сиэнин көрө охсоору быыһы өҥөйбүтүн иһин Өҥөлдьө диэн ааттаабыттар. Онтон Өҥөлдьө нэһилиэк үөскээбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 118. 12. Мүлдьү Босхоҥ Нэлэкэй Кыллаа диэн киһи Мүлдьү Босхоҥ диэн аттаах эбит. Ол аты Дьаарын ойуун абылаан ылбыт. Ат күөлү быһа харбаан Оҕуруоттаахха тахсыбыт. Дьаарын ойуун Оҕуруоттаахха олорор эбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 1130-131. 13. Дьалаҕай Киилээни. Дьаарын ойуун уола Дьалаҕай Киилээни диэн эбит. Бу киһи ойууттары кырбаары хаайан үөһээҥҥи дьону түһэртэрэ сылдьыбыт. Ол гыан баран куттанан уолун толук туттан тура төттөрү утаарбыт. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 130-135. 14. Хотойдор. Сүлэҕэ былыр икки эбэтэр үс хотой кэлэр эбит. Онно Ордьоҥхо диэн дьон сүөһү өлөрөн остуол тардаллар эбит. Ол кэмҥэ Сүлэ Айыы Тайбыт диэн ааттааҕа үһү. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 160 15. Манчаары олорбута. Кукаакы нэһилиэгэр Сөкү үрэҕэ диэн баар. Онно Манчаары олорбут. Кэргэннээх эбит. 18. Ньурбаны хоруу. Ньурьба күолу Сааба Мөрсүөҋэп хордорбут. Түөрт сылы быһа үлэлииллэр. 1824 сыллаахха Ньурбаны Бүлүүгэ түһэбиттэр. Балыктар Бүлүү унуоргу кытылыгар талахха сыбаныахтарыгар дылы күөл күүскэ түспүтэ үһү. 19. Омоллоон. Омоллоон 17 уолламмыт. Кини кыра эрдэҕинэ күрээн сылдьыбат. Ити сылдьан күөллэр кытыыларыгар оонньуур дьиэ оҥосторо үһү. Аатырбыт сэрииһит киһи. Киниттэн Ньбурба элбэх нэһилиэгэ үөскүүр. Ксенофонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик, 2004, с. 198-200. 20. Хоруо Хоһуун. Кини Орой Сирэ диэн сиргэ олорбута. Онно Хоруо Хомустааҕа диэнт күөл баар. Хоруо мас кэрдэринэн уонна от охсорунан аатырар. -Накаас кинээһигэр биир күн 12 гаа сири охсор. -Күүлэйгэ иннин биэрбэтэх охсооччу эбит. Ньурбачаан. Якутск: Бичик, 2007, с. 25-26. 21. Доҕойук уола. Накаас уонна Бордоҥ нэһилиэктэрин икки ардыгар Ньимискэннээх Эбэҕэ олорбута. Кини олоҥхоһүт, ырыаһыт, ыһыах алгысчыта. Бүтэй Бүлүүгэ тэҥнээҕин булбатах. С. Зверев арыый иннинэ олорбут киһи. Ньурбачаан. Якутск: Бичик, 2007, с. 26-27. 22. Өлөксөй Макаарап. Кини баай эбит. 18 сааһыгар кинээс буолар. Онтон сайын от үлэтин кэннэ улахан бырааһынньык оҥорон баран баайын эһэн кэбиһэр. Көннөрү суруксуттуу сылдьар. Кэлин сэлликтээн өлбүт. Кини баайын соруйан эспитин иһин илээт дииллэр эбит. Байары сөбүлээбэтэх уонна таҥараны итэҕэйбэт эбит. Ньурбачаан. Якутск: Бичик, 2007, с. 27-30. 22. Түлүөн ойуун удьуордара. 1916 сыллаахха Урукку Марха оннугар Ньурба улууһа үөскүүр. Тэрийээччи Уйбаан Попов эбит. Ньурбаны үөскэппит дьон бары Түлүөн ойуун удьуордара: -Сүлэ. -Бастакы Бордоҥ. -Иккис Бордоҥ. -Үһүс Бордоҥ. -Бастакы Ньурба—Накаас. -Иккис Ньурба (Куочай). -Мэҥэдьэк. -Малдьаҕар. Ону таһынан сыта олорор: -Чуукаар. -Тыалыкылар. Ньурбачаан. Якутск: Бичик, 2007, с. 31-33. 23. Үҥкүүлүүр. Үҥкүүлуур өрүстэн чыгас сытар. Ыраас хонуу сир, ортотугар булгунньахтаах. Былыр бу сиргэ кыталыктар түһэн үҥкүүлээбиттэр. Ньурбачаан. Якутск: Бичик, 2007, с. 51. 24. Ньурба Эбэтин тааһа. Таас Арыыга Ньурба эбэтин тааһа диэн баар. Ити тааһы көтөҕөн күүстэрин кэмнэҥэр үһулэр. Ити тааһы көтөхпүттэртэн биир бастакылара Халкыр Уола Иван Яковлев буолар. Ньурбачаан. Якутск: Бичик, 2007, с. 222. 25. Кыргыылаах Сүүрүк. Мэгэдьэх түбэтин ата. Кини Кыргыылаах Сүүрүк диэн ааттаах эбит. Сунтаар, Хочо, Үөһээ Бүлүү күрэхтэһиилэригэр кыттан иннин биэрбэтэх былыргы сүүрүк. Ньурбачаан. Якутск: Бичик, 2007, с. 227. 26. Кэрэ киһи уола. 18-с үйэ бүтүүтун эргин Андеев Софрон—Кэрэ киһи уола—Ньурба аатырбыт күүстээҕэ Иккис Дьаархан нэһиэгэр төрүүр. Кини киһини эчэтиэм диэн тустубат этэ. Онон кини күүһэ, олоххо-дьаһахха, үлэҕэ-хамнаска көстөрө. Кырдьан иһэн биир илиитэ кыайан үлэлээбэт буолбут. Биирдэ ыалга киирэн остуолу охсубут. Онтон куттанан дьиэлээх эмээхсин өлөҥ хаалбыт. Кэрэ Киһи Уолун хаайыыга укпуттар. Ол кэмҥэ экиспэдисиисийэ биир салайааччыта хаайыыга олорор кэмэ эбит. Арай биирдэ хаайыы хаамаратыгар айдаан буолбут. Арайбыттара Кэрэ киһи Уола аҥаар илиитинэн улахан баҕайы киһини истиэнэҕэ анньан турар үһү. Ол кэнниттэн экиспэдиисийэ начаалныга Кэрэ Киһи Уолун аатын истэ-истэ төбөтүн илгистэрэ үһү. Туппут сирэ илиитигэр көҕөрөн хаалбыт. Ньурбаҕа милиисийэлээн сылдьыбыт Попов диэн киһи көрбүтүн кэпсээнэ. Биирдэ ыйыппыттар: -Сибиинньэ төбөтүн кырдьык хампы тупптутуҥ дуо? -Ээ, эдэр эрдэхпинэ биир олбуор аанын арыйан эрдэхпинэ, биир сибиинньэ сүүрэн кэлбитэ. “Тут, тут”--диэн хаһыытыыллара. Ону соһуйаммын тутаары ,кырдьык, төбөтүн хампы туппутум. Ньурбаҕа милиисийэлээн сылдьыбыт Попов диэн киһи көрбүтүн кэпээнэ. 27. Багдарыын Сүлбэ. Иванов Михаил Спридонович—Багдарыын Сүлбэ--(cахаҕа биллэр сир аатын үөрэтээччитэ) 1932 сыллаахха сахаҕа Быарга Уус Испирдиэннэх диэн ыалгы күнү көрөр. . Оччолого уустар тустарынан уос номоҕо баара: “Хаттаҥыыр уус хатарбытын Такынай уус таптайар, Испирдиэн уус иһэрдэр” диэн. Ньурбачаан. Якутск: Бичик, 2007, с. 144-146. 28. Дьахтар көтөхпүт тааһа. Таастаах диэн сиргэ дьахтар көтөхпүт тааһа сытар. Уонна ким да көтөхпөтөх. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 119-120.
Орто Халыма 1. Хатыыс үөһэ Таас Тумус диэн сиргэ былыр Ортоо Халыма кыстыгын туппуттар. Ол тута сылдьан хатыыһы сиэн 39 киһи өлбүт. Тойоннор Памааскын ол кэнниттэн өрүскэ түһэн өлбүт. Көмүллүбүт сирдэригэр кириэс туруорбуттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 149. 2. Уоспа кириэһэ. Бастакы Хаҥалас нэһилиэгэр Лайылла диэн күөл баар. Онно уоспаҕа өлбүт дьону көмпүттэр уона кириэс туруорбуттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 150. 3. Кэрэхтээх. Бастакы Хаҥалас сиригэжр Кэрэхтээх диэн күөл баар. Онно ото бэрдьигэс курдук үүнэр эбит. Хаар аннан орох оҥостон сылдьаллара үһү. Ото күөх турар эбит. Охуллубат ото ходуһатыгар баппат. Оннук дьикти өҥ сир эбитэ үһү. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 151. 4. Чыскына тааһа. Хатыҥах сиригэр Дьаахааттаах диэн күөл баар. Манна Чыскына Тааһа турар. Чыскына диэн тоҥүс ойууна эбит. Кинини бу хайаҕа араҥастаабыттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 152-153. 5. 7 кыыс. Өлөөкү күөлтэн Алаһыай диэки барарга Кыыстаах диэн күөл баар. Манна биир уол ыҥыырын ботото сүтэн хас да хоммут. Сэттэ кыыс баар эбит. Кинилэр бары хат буолбуттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 154-155. 6. Байды нэһилиэгэр Алыбына диэн күөлгэ иһиирэр сэргэ турар. Моонньоҕун туһунан алта хайаҕастаах. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 166. 7. Айыы ойууна. 8. Элчээни. Элчээни ойоҕун кута-сүрэ тохтуур сирин көрдүүр. Үрэх Төрдө диэн сири булан тохтууллар. Ити сири Паалгын Эбэ Хотун дииллэр. Итилэртэн мээтистэр үөскээбиттэр. Березкин И. Г. Сайсары күөл уонна сайсары булгунньаҕа. Якутск: Бичик, 1995, с. 57-58. 9. Өлөөкү Таһыллыбыта. Биир оҕоннбор булчут уолаттардаах эбит. Бэл кыыл табаны тутан ылан ыҥыырдыыллара үһү. Ити уолттартан биирэрэ бултуу сылдьан оҕун сүтэрэн кэбиспит. Ону аҕата таһыйбыт. Онон күөлү Өлөөкү таһыллыбыта диир эбиттэр. Кэлин өлөөкү эрэ диир буолбуттар. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: 2004, с. 150.
Өймөкөөн 1. Оҕонньор уонна Эммэхсин Хайалара. Биир эмээхсин (Араҥастаах удаҕан дииллэр) оҕонньорун салааскаҕа олордон көтүтэн кэлбит. Ол эмээхсин уонна оҕонньор аатынан хайалар ааттаммыттар. 2. Кулаковскай сэргэтэ. Дьокуускай аартыга Сүрэх Хайа таһынан ааһар эбит. А. Е. Кулаковскай аартыга баар. Онно тааһы чөмөхтөөбүттэр. Багдарыын Сүлбэ. Нөрүөн Нөргүй буолуохтун. Якутск: Бичик, 1995, с. 96. 3. Бордуулаах. Тарыҥ Үрэх диэн сиргэ Байаҕантай төрдө Бордуулаах диэн киһи олорбут. Кини уус быһыылаах. Ксенефонтов Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик, 2004, с. 169. 4. Сэттэ Тэкэ. Саһылтан Өймөкөөн уһугар тиийэ Сэттэ Тэкэ диэн ааттаах лыыба бадараан сири ааһыллар.
Багдарыын Сүлбэ.
Оройтон саҕалаан. Якутск: Бичик, 2008, с. 50. 5. Халлаан Хайата. Халлаан Хайата диэн баар. Сайын уулбат хаардаах очуос.
Багдарыын Сүлбэ.
Сири-халааны кыйа анааран. Якуттск: Бичик, 2008, с. 14. 6. Лэбиэрийэ ойуун аан бастаан Өймөкөөҥҥө кэлбит киһинэн биллэр. Кини тиийбит сирин Чысхаан диэн ааттаабыт. Лэбиэримйэ кыыһа Өллөй диэн эбит. Онтон Өлөөттүү аҕатын ууһа ууһаабыт. Ксенофонтон Г. В. Эллэйада. Якутск: Бичик, 2004, с. 168-170. 7. Туора үрэх. Былыр бу сиргэ элбэхтоҕус кыыстаах Кыһыл ойуун олорбут. Сирэ олус үчүгэй эбит. Арай иһэр уулара олус ыраах эбит. Ону Кыһыл ойуун аптаан сир хайдан Туора Үрэх үөкээбит. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: 2004, с. 75-76. Өлөөн 1. Дьургаабыл Хоһуун дьону сиир, киһиттэн туора майгылаах бэйэтиилэри суох оҥорор. Филиппов Е. А. Өлөөн сахаларын фольклора. Якутск: САПИ-Торг-книга, 1997, с. 163-173. 2. Сучунаа. Биир оҕонньор сучунааны өлөрбүт. Кини хаанын көрөөт иирэн хаалбыт. Филиппов Е. А. Өлөөн сахаларын фольклора. Якутск: САПИ-Торг-книга, 1997, с. 178. 3. Үрэн Хоһуун. Үрэн хоһуун Аҕыс Арыы диэн сиргэ олорбут. Кинини Үҥкээбил өлөрөр. Ксеофонтов Г. В. Урааҥхай сахалар. Иккис кинигэ. Якутск: 1992, с. 234-237. 4. Муора киһитэ. Былыр биир булчут муораҕа тиийбит. Онно холомоҕо олорор муора киһититтэн арыычча куоппут. Филиппов Е. А. Өлөөн сахаларын фольклора. Якутск: САПИ-Торг-книга, 1997, с. 186-187. 5. 1937 сылга Өлөөҥҥө уруу кэмигэр кэскил этэллэрэ. Кэскил этии биир кэрэхсэбиллээх үгэс буолар. Филиппов Е. А. Өлөөн сахаларын фольклора. Якутск: САПИ-Торг-книга, 1997, с. 1196.. 6. Эбэлээх илин өттүгэр Иччилээх Таас диэн баар. Ону ытыктыыр сирдэрэ.
Багдарыын Сүлбэ.
Сири-халааны кыйа анааран. Якуттск: Бичик, 2008, с. 124. 7. Осоҕостоох. Осоҕостоох диэн аҕа ууһа былыр Дьокуускай диэкиттэн хат дьахтар кэлбититтэн үөлкээбит. Аата-суола билибэт. Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 23. 8. Хайыҥыйа үрэх айата. Хайыҥыйа үрэххэ Таас Ойуун олорбут Кини Хайыҥыйа Хайатыгар айа ииппит. Филиппов Е. А. Өлөөн фольклора. Якутск: САПИ—Торг—книга, 1997, с 222. 9. Уоспа. 1652-1623 сыллаахха Өлөөҥҥө улахан уоспа турар. Олохтоох дьон үксэ өлөр. Сахалар кэлиилэрэ элбиир. Бу кэмтэн Өлөөн саха буолар. Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 12. 9. Түмэти таһыгар эр киһи уонна ыарахан дьахтар таастар бааллар. Манна бэлэх биэрэллэр. Гурвич Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 212. 10. Бэти ууһа саха-тоҥус аҥардааҕынан биллэр. Бу аҕа ууһа Мыкал ойуунтан үөскээбит эбит. Гурвич Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 24. 11. Бааһынайдар. Дьиикэй табалар кэлэн табаларын барытын илдьэ барбыттар. Ол түмүгэр Бааһынай аҕатын ууһа барыта өлбүт. Ити кыыл табалар кэлбит сирдэрэ Матырса дэнэр эбит. Гурвич Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 49. 12. Дуланча. Дуланча ойуун хас да күн кыырбыт. Биэс табаны тутан күрүөҕэ хаайбыттар. Итинтэн иитиэх табалар барбыттар.. Гурвич Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 49. 13. Буолкалаахха Эбэлээх үрэххэ Икки хайаҕастаах таас баар. Онно бэлэх биэрэллэр. Гурвич Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 212. 14. Гаха уонна Тонооску. Былыр Өлөөҥҥө Хаха диэн көрүдьүөс киһи олорбут. -Гаха олус улахан балыгы күөгүлээн туппут. -Гаха хонон баран көрбүтэ икки тайах өлүгүгүн үрдүгэр хоммут эбит. -Саһылынан кэннин соттубут (кини курдук кэпсээччи Тонооску диэн эмиэ баара). Гурвич Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 181. 15. Испирдиэнэп Даныыл. Өлөөн ырыаһыта. Былыр дьаҥ кэллэгинэ остуол тардан баран ылыыр эбиттэр. Оннук ырыалары оҥороро үһү. Маҥан табаларынан маҥан таҥастаах сылдьар эбит. Гурвич Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 184. 16. Таас дьон. Таас бухтыырдар сири хамсатаары гыммыттар. Айыы Тойон таҥара кинилэр хамсаабат оҥорбут. Гурвич Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 200. 17. Маҥан Таба. Маҥан табаны өлөрүү дьолуолаах буолар. Итинник таба тириитин илдьэ сылдьаллар. Гурвич Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 206. 18. Бэргэһэлээх киһи. Дьара диэн сиргэ Анньар күөлгэ Бэргэһэлээх киһи таас баар. Онно бэлэх биэрэллэр. Гурвич Гурвич С. И. Культура северных якутов-оленоводов. М. : Наука, с. 1977, с. 212. 19. Үҥкээбил. Үҥкээбил Өлөөн Сииктээҕэр олорбут. Кини Өлөөн аатырбыт хоһууна. Чэмпэрэни, Үрэни хотон өлөртөөбүт. Бэл уоспаны үүрбүтэ дииллэр. Ксенофонтов Г. В. Урааҥхай сахалар. Иккис кинигэ. Якутск: 1992, с. 225-237. 20. Майааттар сүтүүлэрэ. Былыр майаат омуктар кэлбиттэригэрэ. Олус элбэхтэрэ үһү. Маҥнай айаларга түбэспиттэр. Онно сүүс киһилэрэ өлбүт. Кыргыһыыга хотторбуттар. Ксенофонтов Г. В. Урааҥхай сахадлар. Иккис кинигэ. Якутск: 1992, с. 285-286. 21. Айыы ситимэ. Ойуун кыырар сэргэтигэр үөһээ дойдуга тахсалларын көрдөрөр үс салаалаах айыы ситимин ыйыыллар. Чуорааннартан биирэ дьөллөҕөстөөх буолар. Ойуун ким эрэ кутун илдьэ барбатыгар аналлаах. Гурвич С. И. Культура северных якутов—оленеводов. М.: Наука, 1977, с. 222-223.
Өлүөхүмэ 1. Чаара төрдүгэр Дордой оҕөнньор олорбут. Кини 100 эһэни өлөрбүт киһи дииллэр. Үһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2006, с. 159. 2. Ойуун Хайа. Өлүөхүмэ Бас Күөлугэр Ойуун Хайата длиэн баар. Ити хайаҕа ойуун көмтөрбүт. Багдарыын Сүлбэ. Сири-халааны кыйа анааран. Якутск: Бичик, 2008, с. 77. 3. Эриэн үөннээх хайа. Бастакы Нөөрүтээйи таһыгар ураты чочойон турар таас хайа баар. Ити хайаҕа эриэн үөн элбэх эбит. Ол иһин Эриэн Үөннээх Хайа дииллэр. Мин көрбүтүм. 4. Кыһыл Мыраан. Өлүөхүмэҕэ Кээччи, Абаҕа олорор хочолорун уопсай аата Кыһыл Мыраан диэн. Онно бэйээт Абаҕыыныскай көмүллэ сытар. Мин көрбүтүм. М. Ф. Корнилов кыргыттара Надежда, Зинаида Михайловналар Хельсинкэҕэ тиийэннэр Кыһыл Быраантан буор илдьэн куппуттара. Багдарыын Сүлбэ. Олох долгуттара. Якутск: 1992, с. 31. 5. Кыыллаах Арыы. Биир кэрэ Айылҕалаах сиринэн Кыыллаах Арыы биллэр. 2009 сылтан Кыыллаах Арыыны уу ылар диэн сыыйа көһөрөн эрэллэр. 1945 сыллаахха ырыаһыт Н. С. Семенова (Чыамайыкы) “Кыыллаах Арыы ырыата” диэни суруттарар. Саха народнай ырыалара. Якутск: 1976, с. 210. 6. Суоһалдьыйа Толбонноох. Моонньохо-Суоһалдьыйа аҕата. Кини Николай Попов диэн ааттаммыт. Онтон кыыс Матрена Попова диэн эбит. 1764 сыл диэки өлбүт. Киниэхэ анаан С. Зверев “Суоһалдьыйа Толбонноох” диэн бэйээмэни суруйар. Уткин К. Д. Зверев Д. С. Үйэлэр сүгүрүйэр киһилэрэ. Якутск: 9, с. 206. 7. Күүстээх Корнилов. Өлүхүмэ күүстээх киһитэ. Саха сирин үрдүнэн барытыгар биллэр. Эрэпириэссйэҕэ түбэһэҥ баран Финляндияҕа куотан тахсар. Кини 1888 сыллаахха Абаҕа нэһлиэгэр төрөөбүт. 1942 сыллаахха өлөр. Кинини кытта куоппуттара С. К. Старостин уонна Е. Е. Стростин.
Багдарыын Сүлбэ.
Олох долгуттара. Якутск: 1992, с. 6, 61. М. Ф. Корнилов кыргыттара Надежда, Зинаида Михайлловнанлар Хедсьсинкигэ тиийэннэр Кыһыл Быраантан буор илдьэн куппуттара. Багдарыын Сүлбэ. Олох долгуттара. Якутск: 1992, с. 31. 8. Суруктаах хайалар. Өлүөхүмэ төбөтугэр Суруктаах Хайалар бааллар. Онно былыргы булчуттар хайа сирэйигэр уроуһүй хаалларбыттар. Окладников А. П., Мазин А. И. Писаницы бассейна реки Алдан. Новосибириск: Наука, 1979, с. 73. 9. Быһаҕас. Арааһынай сибэкки үүнэр. Киэҥ баҕайы сир. Кырдай. Ойуура да үчүгэй. Талах ойуурдаах. Үрэх үрдэ. Абаҕа былыргыттан ыһыахтыыр сирэ. Уһүйээннэр, номохтор. Якутск: Бичик, 2004, с. 178.
<предыдущая страница | следующая страница>