Перейти на главную страницу
Ўкув ишлари проректори _________________2011 йил.
проф.__________Б.А.Хидоятов. Фанлар-аро услубий комиссия
_______________2011 йил. йиғилиш баённомаси________
_________________2011 йил.
Марказий услубий комиссия
йиғилиш баённомаси ________
_________________2011 йил.
Билим соҳаси : 700000-Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий таъминот.
Таълим соҳаси : 720000-Соғлиқни сақлаш.
Таълим йўналиши :5720400 –Стоматология
Фан номи: Умумий гигиена ва экология
Тузувчилар :т.ф.н.доц.Хасанов.У.Х.
катта ўқитувчи Манасова И.С.
укитувчи Жумаева З.Ж.
Тақризчилар Облокулов А.
Мансурова .М.Х.
.
1- мавзу |
Мактабларни гигиеник бахолаш |
|
2 соат |
2 - мавзу |
Мактабларда ўқув жадвалларини гигиеник бахолаш |
2 соат | |
3- мавзу |
Цех врачи ишини режалаштириш |
2 соат | |
4- mavzu |
Ишчиларни тиббий кўриклардан ўтказишга тайёрлаш |
2 соат | |
5- мавзу |
Корхоналардаги шовқин-тебранишли вазиятларни бахолаш(вазиятли масалалар) |
2 соат | |
6- мавзу |
Хавонинг чангланганлигини текшириш ва бахолаш |
2 соат | |
7- мавзу |
Тезкор усулларда хавонинг захарли моддалар билан ифлослангнлигини аниқлаш |
2 соат | |
8- мавзу |
Солдатларнинг қуруқ паёкларидаги махсулотларнинг тўла сифатлилиги экспертизаси |
2 соат | |
9- мавзу |
Ёввойи холда ўсувчи ўсимликлар ва кўкатлардан витаминли дамламалар тайёрлаш ва уларнинг сифатини бахолаш |
2 соат | |
10- мавзу |
Дала шароитида сувни оддий усулда хлорлаш, коагулянт дозасини аниқлаш, сувни зарарсизлантириш учун таблеткаларнинг яроқлилигини аниқлаш |
2 соат | |
11- мавзу |
Дала шароитида сув ва овқат махсулотларини ЗМ ва РМ билан зарарлангандатеъмол учун яроқлилигини текшириш (Вазиятли масалалар) |
2 соат | |
12- мавзу |
Сув ва овқат махсулотларини дегазация ва дезактивация қилишдаги оптимал усулларни танлаш |
2 соат | |
13- мавзу |
Тупроқ намунасини олиш ва унинг физик-механик хусусиятларини аниқлаш |
2 соат | |
14- мавзу |
Тупроқнинг органик ифлосланганлигини бахолаш учун кимёвий сифат текширишлари |
2 соат | |
15- мавзу |
Тупроқнинг гелминтоовоскопик анализи |
2 соат | |
16- мавзу |
Кийим-бош матоларининг физикавий ва гигиеник хоссаларини текшириш |
2 соат | |
|
ОН |
| |
Жами |
|
32 соат |
Мавзу тартиб рақами |
Мавзу номи |
Ажратилган ўқув соатлари |
1-мавзу |
Гигиенанинг ривожланиш тарихи |
3 |
2- мавзу |
Овқатдан захарланишлар профилактикаси |
4 |
3- мавзу |
Беморларни диетологик овқатлантиришни гигиеник асослари. |
4 |
4- мавзу |
Санитар дозиметрик тўғрисидаги тушунча |
4 |
5- мавзу |
Касалхона инфекцияларини вужудга келишида хаво мухитининг бактериал ифлосланганлигининг мохияти. Қуёш радиациясининг оптик қисмига умумий таъриф |
4 |
6- мавзу |
Иқлим ва об-хавонинг гигиеник ахамияти |
3 |
7- мавзу |
Ичимлик сувининг сифатини яхшилашдаги асосий усуллар тиндириш ва зарарсизлантириш |
3 |
8- мавзу |
Тупроқ хосил қилувчи омиллар, тупроқ турлари, тупроқнинг физик-механик хоссаларининг гигиеник ахамияти |
3 |
9- мавзу |
Шахар мухитига гигиеник таъриф, ахоли саломатлиги учун унинг ахамияти, уни яхшилаш бўйича тадбирлар, замонавий турар-жой ва яшаш мавзеларига бўлган гигиеник талаблар |
3 |
Жами |
27 соат |
2. Minx A.A. Mеtodo` gigiеnichеskix isslеdovaniy M 1973g, 260s
3. Podunova L.G Rukovodstvo k praktichеskim zanyatiyam po mеtodam sanitarno-
gigiеnichеskix isslеdovaniy, M 1999g,215s
4. Rukovodstvo k praktichеskim zanyatiyam po voеnnoy gigiеnе. Rеd. Karеlin O.N. M
1985g,240s
5. UzR ning 1992 – 2002 yillardagi SanK va Mlari
6. Abu Ali ibn Sino . Tib konuni T 1996 g
Asosiy adabiyotlar.
1. Gigiеna Rеd Rumyantsеv G.I. M.2001, 350 bеt
2. Rumyantsеv G.I. Vishnеvskaya G.P Obhaya gigiеna M. 1985 g
3. Solixujaеv S.S. Gigiеna Toshkеnt 1993 y,
4. Solixujaеva S.S. Gigiеnadan Amaliy mashgulotlarga qo’llanma 1996 y,
5. Pivovarov Yu.P. Goеva O.Е.Vеlichko A.A Rukovodstvo k laboratorno`m
zanyatiyam po gigiеnе – M 1983,
6.Bеlyakov V.D, Juk Е.G. Voеnnaya gigiеna i epidеmiologiya – M, 1987,
Pokrovskiy V.A Gigiеna M 1979 g
7. Zakon o Gosudarstvеnnom sanitarnom nadzorе v Rеspublikе Uzbеkistan, 1992 g
Машғулот вақти -2 соат |
Талабалар сони : та гача | |
Машғулот шакли |
Кириш-ахборотли машғулот | |
Машғулот режаси 1.Атроф мухитнинг хозирги кундаги холати, уни ХХ асрдаги узгариши ва сабалари. Экологиянинг тиббиётга доир томонлари хакида тушунча. 2.Атроф мухитнинг ахоли саломатлиги курсаткичларига таъсири.
|
Машғулот қисқача анатацияси Радиатциянинг гигиеник ахамияти Хаво мухитининг физикавий хоссалари (харорат намлик, хаво харакатининг тезлиги ва йўналиши, унинг атмосфера босими ва электр холати)ни биологик ва умумсанитар ахамияти, организмга номувофиқ таъсир этиш мумкинлиги, олдини олиш тадбирлари. Хаво мухитининг кимёвий таркиби, табиий кимёвий таркибидаги айрим қисмларнинг физиологик ва санитар ахамияти Хаво мухитининг биологик хоссаларив вааэроген инфекциялар хақида тушунча. Қуёш радиацияси хақида тушунча ва унинг таркибидаги инфрақизил, ултрабинафша, кўринувчи нурларнинг гигиеник ахамияти. | |
Ўқув машғулотнинг мақсади: |
Хаво мухитининг кимёвий таркиби, табиий кимёвий таркибидаги айрим қисмларнинг физиологик ва санитар ахамияти. | |
Таълим бериш усуллари |
Кургазмали,маъруза,суҳбат | |
Таълим бериш шакллари |
Оммавий,жамоавий | |
Таълим бериш воситалари |
Ўқув қўлланма,дарслик,маъруза матни,проектор,комьпютер | |
Таълим бериш шароити |
Методик жиҳатдан жиҳозланган аудитория. | |
Мониторинг ва баҳолаш. |
Оғзаки назорат:савол-жавоб. | |
Машғулот вақти -2 соат |
Талабалар сони : та гача | |
Машғулот шакли |
Кириш-ахборотли машғулот | |
Машғулот режаси |
Инсон экологияси хақида тушунча инсонларнинг хозирги замондаги яшаш мухитини шаклланиши учун илмий-техника тараққиёти ва ижтимоий-иқтисодий шароитининг ахамияти Атроф мухитнинг ифлосланиши илмий техника тараққиётининг асосий негатив оқибати эканлиги. Ифлосланиш турлари ва уларнинг шахар хамда қишлоқ ахоли яшаш жойларидаги асосий. Зарарли омилларнинг биосферада бўлиши ва оқибатнинг умумий қонуниятлари, биологик занжирлар хақида тушунча. | |
Ўқув машғулотнинг мақсади: |
Мақсади ёритилади. | |
Таълим бериш усуллари |
Кургазмали,маъруза,суҳбат | |
Таълим бериш шакллари |
Оммавий,жамоавий | |
Таълим бериш воситалари |
Ўқув қўлланма,дарслик,маъруза матни,проектор,комьпютер | |
Таълим бериш шароити |
Методик жиҳатдан жиҳозланган аудитория. | |
Мониторинг ва баҳолаш. |
Оғзаки назорат:савол-жавоб. |
Иш босқичлари ва вақти. |
Таълим берувчи |
Таълим олувчилар |
Тайёрлов босқичи 10 дақиқа |
1.Мавзу бўйича ўқув мазмунини тайёрлаш. 2.Кириш маърузаси учун тақдимот слайдаларини тайёрлаш 3. Фанни ўрганишда фойдаланиладиган адабиётлар рўйхатини ишлаб чиқиш 1.Румянцев Г.И.,Вишневская Е.П. Общая гигиена. -М., 1985. 2.Абрамов М.С. Окружающая среда и физичесоке состояние населения. Ташкент, 1984 3.Экология ва инсон саломатлиги. -Тошкент, 1990 4.Медицинские аспекти аварии на Чернобыльской АЭС.-Киев, 1988 |
|
1. Ўқув машғулотига кириш 15 д |
Атроф мухитнинг хозирги кундаги холати, уни ХХ асрдаги узгариши ва сабалари. Экологиянинг тиббиётга доир томонлари хакида тушунча. |
Тинглайди Ёзиб олади Ёзиб олади
|
2 – асосий босқич (55 дақиқа) |
1.Мавзуни тушунтириш 2. Кўргазмали плакатлардан фойдаланади 3. Слайдалар, мультимедиалардан фойдаланади 4. Мавзулар асосида берилган маълумотларни умумлаштиради ва хулосалайди |
Тинглайди Ёзиб олади Ёзиб олади |
3-якуний босқич (10 дақиқа) |
1. Якунловчи хулоса қилади 2. Мустақил иш беради, 3. Уйга вазифа беради
|
Тинглайди Ёзиб олади Ёзиб олади
|
ХХ асрда инсоният объектив зиддият билан юзама-юз келиб колди ва бу муаммони хал этиш шундай катта ва мураккаб масалага айланди-ки, хатто бутун дунё муаммосига айланди. Суз илмий-техника тараккиёти хакида кетмокда, чунки унинг бошланиш жараёнида энг янги замонавий илмий гоялар ва технологиялар, кишлок хужалигини кучли индустрлаштирилиши, кулланилаётга хом-ашёлар ва кулланилаётган индустрияни янгилаш ва кенгайтириш, купгина техник жараёнларни компьютерлаштириш ва роботлаштириш инсониятни юксак чуккиларга олиб чикади, жамиятнинг чексиз тараккиёти ва гуллаб яшнашини таъминлайди деган тушунча хукм сурган. Дархакикат, ХХ асрнинг 30 йилларида"улкан иктисодий депрессия" дан кейин Гарбий Европа давлатлари, АКШ, Япония давлатларининг иктисодиёти олдинга караб кескин сакраш килди ва ахолининг турмуш даражасини кескин кутарилишига имкон яратди. Аммо шу давлатларнинг узида жуда тез вакт ичида маълум булди-ки, ИТТ давлат иктисодиётига сузсиз ижоюий таъсир курсатиши билан бир каторда, купгина салбий окибатларни келтириб чикариши мумкин экан, чунончи, бутун экологик системада биз хохламаган узгаришларни ва биринчи навбатда инсоннинг яшаш мухитини издан чикариши мумкинлиги аён булиб колди.
70 -чи йилларнинг бошида маълум булишича, инсониятнинг жадал тарздаги хужалик фаолияти бизнинг планетамизда мустахкам негатив узгаришларни, хусусан иклим шароитларининг узгариши, атмосферадаги озон катламининг емирилиши, бутун биосферанинг ифлосланиши, айрим географик жойлардаги ер сатхининг чул зоналарга айланиши ва тупрокнинг кучли шурланиб кетиши, урмонзорларга етадиган талофатлар, купгина усимлик ва хайвонат дунёси турларини йуколиб кетишига сабабчи эканлиги номоён булиб колди. Бундай вазиятдаги энг номувофик окибат шундан иборатки, юзага келган ташки мухитдаги харбир узгариш инсон организмига тугридан-тугри ёки киёсий тарзда салбий таъсир курсатади. Инсоният эса ана шу мураккаб экологик муаммолар пирамидасининг энг чуккисида туради. Бу вазият экологиянинг янги бир сохаси - инсон экологияси - сохасини шаклланишига туртки булди. Инсон экологияси - умумий экологик системанинг бир булаги булиб, у инсоният билан табиатнинг узоро муносабати жараёнларини урганиш вазифасини бажаради. Инсон экологияси ҳам уз урнида купгина жихатлари билан фаркланиб, улар ичида энг аҳамиятлси тиббиётга оид экология хисобланади. Бу соха одам организми билан узгариб турувчи атроф мухитнинг таъсирини ва узоро таъсирини урганади. Тиббиётга доир экология купинча одам организми учун зарур булган атроф мухитнинг табиий холатини ва ифлосланиб боришини текширади. Албатта бу нотугри, чунки "экология" сузининг узи бутун борликдаги жонли ва жонсиз табиат уртасидаги узоро богликликни урганувчи таълимотдир. Одам эса - шу жонли табиатнинг бир кисми, шунинг учун инсон экологияси ва шу жумладан тиббий экология атроф мухитда бор булган барча омилларни хисобга олиши керак, чунки харкандай холда ҳам ана шу омиллар охир окибатда одам организмига уз таъсирини курсатади.
Шундай килиб, тиббий экология - бу ИТТ таъсирида узгаришга учраган ташки мухит омилларининг йигиндисини одам организмига таъсири хакидаги таълимотдир. Тиббий экология шу билан бирга инсон популяцияси саломатлигидаги курсаткичларнинг узгаришини ҳам урганувчи фандир. Якин даврларгача тиббий экология масалалари асосан гигиеана сохасига доир мутахассисларнинг диккат эътиборидагина булган булиб ва уз йуналишини атроф мухитдаги ксенобиотикларни гигиеник регламентлаштириш масалаларигагина каратган эди . Аммо,охирги йилларда атроф мухитнинг атроф мухитнинг салбий таъсирларига уз эътиборини каратмаган тиббиёт сохаси колмади десак муболага булмайди. Харкандай касалликнинг келиб чикиши, кечиши, клиник белгиларининг турли - туманлиги ва хаттоки касалликларнин даволашда ҳам ана шу атроф мухитдаги омилларнинг таъсири кизикилмаган ва урганилмаган булсин.
Тиббий экологиянинг ривожланиш тарихига назар солсак, унинг бирнечта боскичда тараккий этганлигини ажратиш мумкин булади. Х1Х асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошлари ИТТ -нинг бошлангич даври булиб , давлатларда иктисодий тараккиётнинг кескин кутарилиши, фандаги энг янги ютукларнинг тезликда узлаштириб олиниши фонида ИТТ - нинг инсон организмига негатив таъсири - нонсенс - яъни гайритабиийдек туюлган эди. Атроф мухитдаги узгаришлардан олинган натижаларнинг тупланиб бориши билан уларнинг инсон организмига, саломатлик курсаткичларига салбий таъсири кундан-кунга якколрок номоён булабошлади. Бу холат куп жихатдан биосферанинг кимёвий ифлосланишига таалуклидир.
50-чи йилларнинг охири, 60-чи йилларнинг бошида оммавий ахборот воситалари сахифалари ва маълумотларида биосферанинг кимёвий таркибига антропоген таъсирнинг катта хажмларда ва утрли-туманлиги
хакида куплаб маколалар юзага келабошлади. Илмий биологик адабиётларда эса, ифлосликларнинг тирик объектларга, шу жумладан одам организмига зарарли ва захарли таъсир этиш мумкинлиги баён килинабошланди.
Бу давр учун шу нарса жуда характерли эдики, тиббий йуналиш асосан харбир янги ксенобиотикка токсикологик бахо беришга уз диккат эътиборини каратган, бунда янги ксенобиотик учун биринчи навбатда атмосфара хавоси, ишчи зоналари хавоси, хавзалардаги сув учун гигиеник регламентлар ишлаб чикиш талаб этилган. Бу даврда инсон организмига у ёки бу кимёвий модданинг алохида таъсири камдан-кам буладиган ходиса эканлиги, амалда эса бирканча ксенобиотикларнинг комплекс холда ёки табиий мухитдаги бошка омиллар билан биргаликда таъсир курсатиш мумкинлиги хисобга олинган эмас.
ИТТ бу даврда уз диккат-эътиборини корхоналар кудратини янада устиришга, уларнинг сонини купайтиришга каратганлиги билан характерланиб, атроф мухитни таназзулга юз тутаётганлиги аник булса ҳам, ИТТ-нинг атроф мухитга негатив таъсири билан курашувчи асосий тадбирни табиатнинг уз имкониятига ишониб куйилган. Гуёки табиат ташки мухитга чикарилаётган барча ифлосликларни маълум даражада суюлтираолади ёки булмаса, ифлосликлар уз-узидаг тозаланиши оркали йуколиб кетиши мумкин деган хом хаёлларга борилган.
Шу билан бир вактда бу даврда биосферанинг юкори даражадаги ифлосланиши ва унинг одам организмига захарли таъсири коида куринишида эмас, балки истисно яъни таъсир этиши мумкин сифатида каралган. Аммо, кам интенсивликка эга булган омилларнинг таъсир самараси организм учун мухимрок деб тахмин килинган, шунинг учун 70-чи йилларда тиббий ходимлар ва биологлар ичида ксенобиотикларнинг захарли тасъирини билвосита таъсир окибатлари оркали келиб чикадиган узгаришларга эътибор каратиш тушунчаси мавжуд булган. Жумладан, 70-чи йилларда мамлакатимизда чикариладиган адабиётларда шу сохага таалукли булган жуда куп илмий маколалар чоп этилган булиб, экзоген таъсир этувчи кимёвий моддалар субтоксик таъсир этганда организмнинг химояланиш хусусиятларини пасайиши, аутоиммунологик жараёнларнинг шаклланишини курсатувчи маълумотларнинг мавжудлиги бундан далолат беради.
Шу даврда ксенобиоткларнинг специфик таъсир этиш хусусиятлари ҳам аён була бошлади, чунончи жуда кичик дозалардадаги таъсир ҳам организмда узок муддат давомидан сунг аллергик холатларни юзага келтириши, ҳамда мутаген, канцероген, тератоген ва хаттоки эмбриотоксик таъсир окибатларига эга эканлиги хакидаги маълумотлар юзага келди. Айтиб утилганларга боглик равишда гигиенистларнинг асосий диккаэътибори антропоген кимёвий моддаларнинг таъсирини факат лаборатория хайвонларида текшириб курилганлиги мутлок конуний бир холдир.
80-90-чи йилларда эса олиб борилган илмий текширишлар атроф мухитнинг ифлосланиши билан организм уртасидаги турли-туман патологик холатлар орасидаги узоро богликликка каратилган ва купчилик илмий изланиш натижаларида хакикатан ҳам бундай богликликнинг бор эканлигини тасдиклаган. Бунинг ажабланарли жойи йук, ахир организм бир бутун ва унинг бирон бир кисмидаги узгариш сузсиз бутун организмга таъсир курсатади.
Янги юз йилликнинг бошланиши ва инсониятнинг янги минг йиллиги атроф мухитнинг сезиларли узгаришларга учраши даври булиб таърифланади, хусусан биосферанинг кимёвий, физикавий, биологик ифлосланиши факатгина ишлаб чикаришнинг интенсификацияси, транспорт воситаларининг ривожланиши, авиациянинг такомиллашиши, кишлок хужалигининг механизациялаштирилишигина эмас, балки турли куринишдаги аварияли ходисаларнинг ортиши, халокат ва фожиалар, ҳамда ижтимоий зарбаларнинг таъсири ҳам жиддий тарзда кучаяди.
Бундай узгаришларнинг даражаси бизга инсон организми учун хавфли булган бир катор таърифларни алохида ажратишга имкон беради:
1 - аварияли вазиятли зоналарнинг пайдо булиши
2 -экологик халокатли ва фалокатли зоналар, бу зоналар учун у ёки бу хилдаги омилнинг рухсат этилган гигиеник регламентларидан ортик даражалари характерлидир.
3.колган ҳамма худудлар - бу ерларда атроф мухитнинг узгариши кичик жадалликдаги омилларнинг таъсири каби таърифланиши мумкин.
Хозирги кунгача тупланган материаллар одам организми учун атроф мухитнинг узгаришидаги тутган урни сузсиз равишда куйидаги хулосаларни чикаришга асос булаолади:
1.Аварияли вазиятли минтакларда факатгина соглик учун тугридан-тугри хавф-татаргина эмас, балки ахолининг купчилик кисмининг хаётига ҳам жиддий хавф юзага келади. Бундай вазиятларга мисол килиб 1986 йилдаги Чернобыль АЭС даги авария ходисасини, 1981 йилдаги Хиндистонинг Бхопал шахридаги кимё корхонасида содир булган аварияни келтириш мумкин. Бу авариялар окибатида юзлаб ва минглаб одамлар у ёки бу даражадаги жарохатланишларни олибгина колмай, хаттоки куплаб инсонларнинг фожиали улимлари содир булди.
2.Экологик фалокатли зоналарда атроф мухитни кучли антропоген прессинги туфайли ифлосланиш кузатилиб, ифлосланиш даражаси юкори булиши билан одамлар уртасида уткир захарланиш ва зарарланишларни чакирмайди. Шунга карамасдан айнан шу ифлосланишлар билан боглик булган холатлар - организмнинг химояланиш кувватининг пасайиши, болалар ва усмирлар организмида жисмоний ривожланиш курсаткичларининг пасайиши,иммунитетга боглик касалликларнинг купайиши, кон ва кон ишлаб чикариш органлари касаллаликларининг ортиши, аёллар организмида фарзанд куриш фаолиятининг издан чикиши купаяди. Шундай вазиятга боглик холда Узбекистонда экологик хавфли ва халокатли регионлар каторига Орол ва Орол олди минтакалари, Олмалик шахри ва унинг атроф зоналари, Чирчик шахрининг жануби-гарб томонлари, Ангрен шахрининг гарбий томонини курсатиш мумкин.
3.Юкорида кайд килиганидек бошка худудлардаги экологик омиллар кам жадалликка эга булган омиллар каторида бахоланиши мумкин. Аммо, одам организми учун уларнинг таъсири бефарк деб бахолаш хато булур эди, негаки уларнинг таъсири йиллар давомида давом этади. Бундан ташкари, кам жадалликка эга булган битта эмас, балки бирканча омилларнинг таъсири комплекс куринишда булади. Ана шу омиллар таъсирининг кушилиб кетиши ва негатив окибатларининг биргаликда кучайиши натижасида ахолининг саломатлик курсаткичларида меёрдагидан анчагина силжишлари номоён булади. Организмга кам жадалликка эга булган омилларнинг таъсири хакидаги маълумотлар хозирги кунда жуда куп булиб, шундай таъсирнинг конуний эканлигидан далолат беради, чунончи:
-кам жадалликка эга булган омилларнинг таъсири фазавий характерга эгадир, мас., ксенобиотиклар кичик дозаларда киска муддатли таъсир этганда организмнинг иммунобиологик реактивлигини кучайтиради (стимуллайди). Узок муддатли (йиллар, ойлар) таъсир этганда эса, организмнинг реактивлиги аввал пасаяди яъни бирламчи даражаларгача, кейинчалик таъсир давом этаверадиган булса, организмнинг химояланиш хусусияти субнормал кийматларгача пасайиб кетади. Шунинг учун купгина йирик саноат шахарларида иммунитетга боглик булган касалликларнинг юкори даражаларда эканлиги тасодифий эмас.
Кам жадалликка эга булган омилларнинг фазавий таъсири факатгина организмнинг иммун системасидагина номоён булмай, балки эндокрин системасига ва болалар ҳамда усмирларнинг жисмоний ривожланиш курсаткичларида ҳам уз аксини беради.
-кам жадаллика эга булган омилларнинг организмга узок муддатли таъсири, узок муддатдан сунг кузатиладиган касаллик холатларининг ортишига сабабчи булади, жумладан мутагенли таъсир самараси ва хавфли усма касалликларининг келиб чикиш эхтимоли шулар жумласидандир. Бутутн дунё согликни саклаш ташкилоти МАИР гурухининг маълумотлари буйича 80% даги хавфли усма касалликлар ташки мухит омилларининг таъсирига боглик, шу билан бирга уларнинг чорак кисми - атроф мухитни кимёвий ифлосланишига богликдир. Болалар ва катталар организмида айрим турдаги бошка касалликларнинг купайишига кам жадалликка эга булган омилларнинг генетик коднинг жарохатлаши натижаси деб айтишимизга асос бордир.
Одам организмига антропоген кимёвий омилларнинг таъсири тиббий экологиянинг мухим бир кисмидир. Амм "физикавий ифлосланиш"ни хисобдан чикариб ташлаш мумкин эмас. "Физикавий ифлосланиш" деганда радиацион авариялар ва ядровий объектлар фаолияти хисобига радиация даражасининг купайишигина эмас, балки хозирги кунда радио, телевидение, хусусий телефон алокалари (сотовый связь) нинг купайиши, шахар мухитидаги шовкин даражасининг ортишиб бориши, жадаллашган турмуш тарзининг прессинги ва нихоят ахборот воситаларининг шиддатли ривожланиши хисобига булиши мумкин. Инсон организми учун бу омилларнинг таъсири, радиацион омил хавфини хисобга олмаганда (куп жихатдан Чернобыл АЭС -даги авария билан боглик булган) кимёвий ксенобиотикларнинг таъсиридан камрок, аммо бу омилларнинг негатив таъсир окибатларига таалукли булган жуда куп маълумотлар мавжуд. Бундай таъсирга якинда кузатилган бир вокеани мисол килиб келтирамиз - 1998 йил феврал ойида агрессив мазмунга эга булган мультфильмни намойиш килиш окибатида Японияда яшовчи болалар уртасида рухий силжиш (психическое расстройство) оммавий равишда кузатилган.
Шундай килиб, инсон саломатлигига таъсири нуктаи-назаридан экологик муаммоларнинг тутган урни жуда долзарб хисобланади, чунки 70-чи йилларнинг бошларида Римдаги атроф мухитни мухофаза килиш клубининг илгари сурган гояси - " агар ИТТ-нинг негатив таъсири инсониятга ва унинг яшаш мухитига шу тарзда таъсир этаверса, у келажакда яшайоладими ёки йукми? - деган саволи яна ва яна кайта онгимизда кайталаневеради. Бугунги кунда бу муаммонинг жиддийлигига кайси давлатда кам эътибор каратилса, шу давлат ахолиси эртанги келажаги боши берк кучага купрок кириб бораверади ва таккослаш буйича кадимги Гамлетнинг ибораси - "Яшаш, хаёт ёки улим" кайта-кайта куз олдимизда гавдаланаверади.
Бемалол айтиш мумкин-ки, экологик муаммолар_ бу комплекс хал этилиши керак булган тадбир-чоралар булиб, уни ижобий хал этишда жуда куп соха мутахассислари иштирок этиши керак. Бу муаммоларни хал этишдаги стратегик вазифа шундай иборат-ки, биринчи навбатда атроф мухитнинг негатив узгаришларига барҳам бериш керак, ва энг аввало унинг ифлосланиши, табиий манбаларни тергайдиган технологияларни яратиш ва ундан унумли фойдаланиш, инсонларнинг табиий ресурларга нисбатан истеъмолчилик муносабатларини тубдан узгартириш керак. Бу вазифларни тактик нуктаи-назардан хал килишга доир вазифлар аллакачон белгилаб куйилган, аммо бу ёндошишларнинг мазмуни инсон писхологияси доимо узгариб тургани каби узгартирилмокда.
Муаммоларни хал этишдаги ёндошишларга умумий таъриф берадиган булсак, улар куйидаги асосий йуналишларни уз ичига олади.
Атроф мухитни ифлосланишлардан мухофаза килишда ТЕХНОЛОГИК, МАЪМУРИЙ, САНИТАР-ТЕХНИК, РЕЖАЛАШТИРУВЧИ, УМУМСАНИТАР тадбиралар мажмуаси азалдан маълум. Охирги йилларда МОНИТРОИНГ купрок аҳамият касб этиб бормокда.
МОНИТОРИНГ - биосферанинг умумий холатини ердан, хаводан, космик воситалар ёрдамида кузатиш системасидир. Глобал мониторинг давлатлараро ҳамкорликка асосланган булиб, биринчи навбатда халкаро кучларни планетадаги энг "кайнок нукта"лардаги экологик муаммоларни хал килишга каратилади.
Инсон экологиясини бошкариш стратегиясини кузатиш кизикарлидир:
ХХ асрнинг 60-чи йилларида атмосфера хавосива дунё океанига чикарилаётган ифлосликларни "суюлтириш" йуналиши биринчи даражали хисобланган булса, 70-чи йилларда чикиндиларни туплаш ва уни зарарсизлантириш буйича тадбирларни амалга ошириш масаласи илгари сурилган, 80-чи йилларда чикиндиларга иккинчи ишлов бериш ва сунгра чикинди сифатида уларни йукотиш, 90-чи йилларга келиб эса, асосий диккат-эътибор ва куч хом-ашё ва энергияни тежовчи технологияларни куллаш, ёпик циклли технологияларни куллаш, захарли махсулотлар ва гигант корхоналардан воз кечиш йуналиши илгари сурилди. Янги технологияларни яратиш режасига келсак, бу сохада имкониятларимиз жуда катта. Жумладан, Тошкент шахрида утказилган "ЭКОЛОГИЯ-97" халкаро конференцияси кун тартибига киритилган масалалар бундан далолат беради. Конференцияда саноат сохасида унлаб янги технологиялар, транспорт сохасида ва кишлок хужалиги сохасида жуда куплаб янги-янги технологиялар намойиш этилиб, уларни халк хужалиги-
нинг барча жабхаларида куллаш натижасида жуда мухим ижобий самарадорликка эришиш мумкинлигининг гувохи булдик. Бунда барча сохалар буйича юртимизга чет эл инвестицияларини олиб криш, ва убнад атроф мухитнинг негатив узгаришларини келтириб чикаришга мутасадди ходимларнинг онгли ёндошиши ва уларнинг хохиши биринчи даражали хисобланади.
Экологик муаммоларнинг хал килинишида тиббиётнинг вазифалари нималардан иборат?
Шу кунгача бу масалаларга доир энг фаол хизмат курсатганлар каторига гигиенистлар ва санитария сохасидаги врачларни киритиш мумкин, чунки улар атроф мухитнинг ифлослаши мумкин булган харкандай омиллар учун регламентлар ишлаб чикиш ва уни амалда назорат килиш вазифаларини бажариб келмокдалар. Назарий жихатдан тиббий ходимлар олдига шу кунгача ана шу регламентларни ишлаб чикиш (РЭК, РЭДаража, РЭДоза) вазифаларини бажариб келдилар, кейинчалик эса ишлаб чикилган гигиеник регламентларнинг тугри бажарилмаганлиги ва назорат килинмаганлиги ёки бу омилларнинг комплекс таъсирини хисобга олинмаганлиги окибатида ахолининг саломатлик курсаткичларини ёмонлашганлиги хакидаги фактларни кайгу билан кайд килиш оркали чекланиб келдилар. Хозирги кунда бу вазифалар уз долзарблигини йукотди деб айтиш хато булур эди, аммо бугунги кунда тиббий ходимлар ва биологлар олдида бошка ва жуда мухим янги муаммолар турибди.
Юзага келган экология вазиятни шу оннинг узида хечким узгартираолмайди, демак одам организмига мавжуд негатив омилларнинг таъсири хали-бери давом этаверади. Шунинг учун олдимизда ана шу узгаришларни изга солиш, тугрилаш, одамзот популяцисидаги юз бераётган узгаришларни изга солишва саломатликдаги негатив узгаришларни давом этмаслигини тухтатиш борасида воситалар ва усулларни излашнинг катъиян зарурлиги юзага келди. Бу воситалар кандай булади - олдиндан айтиш кийин, аммо улар сузсиз оммабоп булиши керак ва оммавий профилактик тадбирларни утказиш имкониятини бериши лозим, чунки планета ахолисини аксарият кисми экологик омиллар таъсирига дучор булган ва булмокда.
Тиббиётга доир вазифаларнинг бошка мухим томони шундан иборат-ки, инсоннинг турмуш шароитини узгартирувчи омилларни регламентлаштиришни такомиллаштириш талаб этилади. Хозирги кунгача бу гигиеник регламентлар энг асосий курол ва восита булиб, харкандай технология унга суянади, атроф мухитни мухафаза килиш буйичамавжуд булган тадбирлар шунга асосланган. Бирок ишлаб чикилган регламентлар коида буйича харбир омил учун шахсий, реал хаётимизда эса купинча бу омилларнинг комплекс таъсирини курамиз. Экологик омилларнинг комплекс таъсирини регламентлаш буйича уринишларнинг бошланганлигига анча вакт булган, аммо хозирги атроф мухитнинг холати шахмат доскаси каби мураккаб булиб, исталган комбинациялар юзага келиши мумкин, шунинг учун ҳамма комбинацияларни олдиндан курабилишнинг имкони ҳам йукдир.
Охирги йилларда илмий изланувчилар ахолининг саломатлиги учун экология вазиятнинг ва унинг умумий хавфлилиги нуктаи-назаридан бахолашга имкон берадиган кандайдир интеграл курсаткичлар оркали атроф мухитнинг сифатини бахолаш керак эканлигига купрок тушуниб етмокдалар. Бундай ёндошишлар ва услублар бизнинг Республикамизда ҳам ишлаб чикилган. Масалан, инсон саломатлиги учун уларнинг аҳамиятини хисобга олган холда экологик омилларни комплекс бахолаш буйича методик тавсияномалар УзСГваККИТИ-да ишлаб чикилган. УзР Давлат Табиат Комитети (Госкомприрода) кошидаги "Сув хужалиги экологияси" Марказида (Раззоков) экологик, тиббий-гигиеник ва ижтимоий-иктисодий блокларни кушган холда экологик номувофик худудларни руёбга чикариш усули яратилган. Бу тадкикотларга муносиб бахо бериш билан бир каторда, айтиш лозим-ки, амалий фаолиятларда бу янгиликларни кенг куламда кулланиши даргумондир. Чунки, у ёки бу региондаги экологик вазиятнинг даражаси хакида хулоса чикариш учун жуда катта масштабдаги маълумотларни туплаш лозим булади, бу маълумотларни туплаш эса факатгина жуда катта жамоага эга булган илмий муассасанинг кулидан келади.
Куриниб турибдики, одам учун хавфсиз экологик даражани оператив тарзда назорат килиш хакидаги масала хозирги кунда ҳам энг долзарблигича колмокда. Экологик вазиятларни таърифловчи комплекс омилларни хисобга олишдан ташкари, биосферани умумий тарзда ёппасига бахоламасдан, балки унинг айрим объектларини таърифловчи тадкикотлар юзага келабошлади. Мас., тупрокнинг умумсанитар холати ва ахоли яшаш пунктларини чикиндилардан тозалаш буйича экологик вазиятни бахоловчи шкала ишлаб чикилди (Ш.Т.Искандарова, 1999). Бу илмий тадкикотда курсаткич сифатида тупрокни энг аҳамиятли кимёвий моддалар, ичак таёкчаси буйича микробли ифлосланиши,ҳамда ахолини канализация хизмати буйича таъминланганлик даражаси, ахоли яшаш пунктларини ташкиллаштирилган холда чикиндилардан тозалаш каби санитар курсаткичлар курсатиб утилган. РЭК-га нисбатан муайян микдордаги купайиш ёки ахолини шу таъсирга учрашининг фоизлардаги микдори балларда ифодаланган булиб, уларнинг йигиндиси шу вазиятни 5 та чегарада ифодалаб бахолашга имкон беради: "энг мувофик", "уртача хавфли", "хавфли", "жуда хавфли", "ута хавфли". Бундай таърифлаш, албатта экологик омилларнинг одам организмига таъсир этаётган барча томонларини тулик камраб ололмайди, аммо амалий максадлар учун кулласа булади.
Согликни саклашнинг амалий сохаси учун аҳамиятли булган экологик объектларни паспортизация килиш мухим бир вазифа хисобланади, чунки янгитдан бунёд этиладиган объектни уз вактида хисобга олиб, уни назорат остига олиш инсон фаолиятини экологик экспертизадан утказишга имкон беради.
Ва нихоят, инсон экологияси муаммоларини хал этиш учун тиббий экология сохасига кирадиган масалалар буйича ахолининг экологик билимдонлигини ошириш ҳам катта аҳамиятга эгадир. Бунда факатгина ахолининг экологик билимдонлигини оширишдаги умумсанитар саволлар булибгина колмай, балки турли сохадаги мутахассисларни тайёрлаш дастурига тиббий экология масалаларини албатта киритиш максадга мувофикдир, чунки шу сохага доир юкори даражадаги мутахассисларда ҳам тиббий экологияга доир билим даражалари жуда саёз хисобланади, билими булганда ҳам улар бу масалани бошкача тарзда талкин киладилар.
Айтиш лозим-ки, бизнинг республикамизда "Атроф мухитни мухофаза килишнинг комплекс дастури ва 2000-чи йилгача табиий ресурслардан окилона фойдаланиш" дастури ишлаб чикилган булиб, унда шундай тадбирлар белгилаб куйилганки, уни амалга ошириш оркали Республикадаги экологик вазиятни кескин яхшилаш имконияти мавжуд. Жумладан, дастурда курсатилишича:
-2000 йилгача атроф мухит объектларида бор булган захарли моддаларнинг концентрацияларини РЭК гача пасайтириш;
-2005 йилгача махсус дастур тадбирларини амалга ошириш оркали издан чиккан экосистемани тиклаш;
Бу максадларни амалга ошириш учун куйидаги тадбирларни бажариш керак:
1.Экологик чеклашларни аник хисобга олиш
2.Саноатларни кам чикиндили ва чикиндисиз технологияга утказиш
3.Корхоналарни экологик экспертизадан утказиш
4.Экологик хавфли корхоналарни такомиллаштириш ва бошка сохага утказиш
5.Хукукий, маъмрий ва иктисодий чораларни кенг куллаш
6.Доимий МОНИТОРИНГ
7.Табиатни мухофаза килишнинг ягона конунини яратиш
8.Табиатни мухофаза килувчи текширишларни илгари суриш
9.Ахолининг экологик билимдонлигини ошириш.
Дала шароитида сувни оддий усулда хлорлаш, коагулянт дозасини аниқлаш, сувни зарарсизлантириш учун таблеткаларнинг яроқлилигини аниқлаш
10 10 2014
19 стр.
Тузувчилар: Бухоро Тиббиёт Институти Психиатрия кафедраси мудири т ф н., доцент: Мухторова Х. К
14 12 2014
1 стр.
Шизофрения касаллигидаги руҳий бузилишлар акс этган мультимедиалар, слайдлар, кўргазмалар, плакат ва стендлар, жадваллар, мавзуга оид тестлар, вазиятли масалалар, мавзуга оид қўлла
14 12 2014
3 стр.
Его посланников и последним из Его пророков является Мухаммад ибн Абдулла ибн Абд аль-Мутталиб ибн Хашим ибн Абд Манаф ибн Кусайй ибн Килаб ибн Мурра ибн Ка'б ибн Лу'айй ибн Галиб
16 12 2014
26 стр.
Его имя: Абу Ибрагим, Исмаил ибн Яхья ибн Исмаил ибн Амру ибн Муслим аль-Музани, аль-Мисри
25 12 2014
1 стр.
Анатомия человека – наука, изучающая форму и строение человеческого организма в связи с его функциями, развитием и влиянием условий существования
09 10 2014
1 стр.
Збекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги олий ва ўрта тиббий таълим бўйича ўҚув-услубий идораси
14 12 2014
4 стр.
В издательстве «Узбекистон Миллий Энциклопедияси» готовится к печати книга Абу Бакр Мухаммад ибн Джа‘фар ан-Наршахи. «Та’рих-и Бухара» («История Бухары»). Введение, перевод и приме
09 09 2014
1 стр.