Аңлатма язуы Бердәм республика имтиханына әзерләнү өчен төзелгән программага нигезләнеп тәкдим ителгән тестлар җыелмасы һәм дәрестә файдалану өчен

2. Алмашлыклар җөмлә кисәкләре ягыннан ниндиләре булып килә ала?
а) җөмләнең теләсә кайсы кисәге булып килә ала;

ә) бары тик җөмләнең баш кисәкләре генә булып килә ала;

б) бары тик җөмләнең иярчен кисәкләре генә булып килә ала.
3. Мәгънәләре буенча алмашлыклар ничә төркемчәгә бүленә?
а) алты; ә) җиде; б) биш.

Аваз ияртемнәре
1. Сүз төркеме буларак, аваз ияртеменә бирелгән дөрес билгеләмәне ачыклагыз.
а) мөстәкыйль сүз төркеме, аларның лексик эчтәлеге бар;

ә) мөстәкыйль сүз төркеме, аларның лексик эчтәлеге бар, җөмлә кисәге булып килә ала, кеше һәм башка җан ияләре чыгарган авазларга, табигать күренешләренең тавышларына охшатып ясала, яңа сүзләр ясауда катнаша;

б) мөстәкыйль сүз төркеме, яңа сүзләр ясауда катнаша, төрле җөмлә кисәкләре булып килә ала.
2. Аваз ияртемнәрен ничә төркемгә бүлеп йөртәләр?
а) ике; ә) өч; б) алты.
Хәбәрлек сүзләр
1. Сүз төркеме буларак, хәбәрлек сүзгә бирелгән иң тулы билгеләмәне ачыкла.
а) хәбәрлек сүзләр сөйләмдәге фикерне мөмкинлек, тиешлек, кирәклек, тыю, раслау яки кире кагу һ.б. мәгънәләр белән белдерә;

ә) хәбәрлек сүзләр сөйләмдәге фикерне мөмкинлек, кирәклек, рөхсәт итү, тыю һ.б. мәгънәләр белән белдерә; сан, тартым, килеш, заман һәм зат-сан кушымчалары белән кулланыла;

б)хәбәрлек сүзләр сөйләмдәге фикерне мөмкинлек, тиешлек, кирәклек, рөхсәт итү һ.б. мәгънәләре белән белдерә; сан, тартым, килеш, заман, зат-сан кушымчалары белән кулланыла, күбесенчә хәбәр һәм башка җөмлә кисәкләре булып килә ала.
2. Хәбәрлек сүз булган мисалны табыгыз.
а) Билгеле, бу кап-кара урманда һәртөрле ерткыч та бар (Г. Тукай);

ә) Биектә торган кешене

Бик белә ул, бик таный,

Бик таныганга күрә дә

Үз итеп дәшеп карый. (Ш. Галиев)

б) Мең шырпыга бер лампа (Табышмак)

Бәйлек
1. Бәйлекнең җөмләдәге вазифасын тулырак билгеләнгән җавапны тап.
а) иярүче кисәне ияртүче кисәккә бәйли;

ә) җөмләдә иярүче кисәкне – ияртүче кисәккә һәм иярченле кушма җөмлә өлешләрен бәйли;

б) җөмләнең өлешләрен бәйли.
2. Төсле, чаклы, аша күрә, каршы, таба, башка, соң кебек бәйлекләрне башка сүз төркемнәреннән ничек аерып була?
а) сорау куеп, җөмләнең эчтәлегеннән чыгып билгелибез;

ә) аерып булмый;

б) җөмләдә башкарган вазифасыннан чыгып.

3. Нәрсәдән чыгып бәйлекләрне төркемчәләргә бүлеп карыйбыз?
а) үзләреннән алда килгән сүзнең нинди килештә килүен таләп итүләрен-нән чыгып;

ә) җөмләдә вазифаларыннан чыгып;

б) аерым кагыйдәсе юк.
4. Бәйлекләрнең ничә төркемчәсе бар?
а) биш; ә) өч; б) ике.

Теркгәгеч

1. Теркәгечнең җөмләдә үтәгән вазифаларын төгәл билгеләнгән җавап-ны ачыкла.
а) җөмлә кисәкләрен, кушма җөмлә һәм сөйләм өлешләрен үзара бәйләү өчен кулланыла;

ә) җөмлә кисәкләрен бәйләү хезмәтен башкара;

б) кушма җөмләнең өлешләрен бәйләү өчен кулланыла.
2. Теркәгечләр ничә төркемгә бүленәләр?
а) ике; ә) дүрт; б) биш.
3. Теркәгечләр... (фикерне дәвам ит).
а) һәрвакыт аерым языла;

ә) кайберләре кушылып языла;

б) кайберләре аерым языла.

Кисәкчә
1. Кисәкчә турында тулырак бирелгән билгеләмәне тап.
а) аерым сүзләрнең мәгънәләренә өстәмә төсмер бирә торган сүз төркеме;

ә) аерым сүзләрнең яки җөмләләрнең мәгънәләренә өстәмә төсмер бирә торган сүз төркеме;

б) аерым сүзләрнең яки җөмләләрнең мәгънәләренә өстәмә төсмер бирә торган сүз төркеме, мәгънәви яктан сүзгә нинди төсмер өстәүләрен карап, 7 төркемчәгә бүленә.

2. Кисәкчәләр ничек язылалар? (дөрес вариантны атарга).
а) һәрвакыт аерым язылалар;

ә) кайберләре сызыкча аша, кушылып һәм аерым язылалар;

б) сызыкча аша язылалар.

Модаль сүзләр
1. Модаль сүзләргә иң төгәл характеристика бирелгән вариантны ачыклагыз.
а) кереш сүзләрне сүз төркеме буларак, модаль сүзләр атамасы белән йөртелә; алар фикер чынлыгын раслый яки икеләнү, ихтималлык төсмерен белдерә; җөмлә кисәге булмыйлар, җөмләнең төрле урынна-рында килә ала;

ә) алар фикер чынлыгын раслый яки ихтималлык төсмерен белдерә;

б) җөмлә кисәге булып килә алмый, җөмләнең төрле урыннарында килә ала.
2. Модаль сүз булган мисалны тап.
а) Гаҗәпләнәм мин үзебезнең класс малайларына. (Г. Рәхим);

ә) минемчә, син хаклы түгел;

б) Минем бар кече улым,

Тик таныш түгел сезгә. (Г. Хуҗи)

Ымлыклар
1. Ымлыкларга иң тулы характеристика бирелгән җавапны тап.
а) кешенең эчке кичерешләре, хис-тойгылары, теләк-ихтыяры аша чынбарлыкка мөнәсәбәтен белдерә;

ә) кешенең эчке кичерешләре, хис-тойгылары һ.б. аша чынбарлыкка мөнәсәбәтен белдерә, төрләнми торган сүз төркеме;

б) кешенең хис-тойгылары, теләк-ихтыяры аша чынбарлыкка мөнәсә-бәтен белдерә, төрләнми, кайберләре яңа сүзләр ясауда катнаша, ике төркемчәгә бүленә.
2. Ымлыклар янында нинди тыныш билгеләре куела? Аларның дөрес язылышы турындагы кагыйдәнең иң тулы күрсәтелгән җавабын ачыкларга.
а) җөмләнең башка кисәкләреннән күбрәк өтерләр белән аерыла;

ә) җөмләнең башка кисәкләреннән күбрәк өтерләр белән аерыла, көчле интонация белән әйтелгән ымлыктан соң өндәү билгесе куела, парлы ымлыклар сызыкча аша языла, ачык ишетелмәгән авазлар язуда күрсәтелми;

б) көчле интонация белән әйтелгән ымлыклардан соң өндәү билгесе куела, парлы ымлыклар сызыкча аша языла.

Дәрестә файдалану өчен текстлар, җөмләләр

1.Һөнәрле кулда гәүһәр бар,

Һөнәрсез кулда хәтәр бар. (мәкаль)
2. Ямавы бар, җөе юк,

Каласы бар. өе юк. (табышмак)
3. Суда изсәң агара,

Эченә өрсәң кабара,

Аллы-гөлле туп була,

Җиргә төшкәнче юк була. (табышмак)
4. Чәчәкләр башлыгы барысын да борып җибәргән.

- Ашыккансыз, ашыккансыз, бик начар ясагансыз. Мондый савытлар миңа кирәкми. (А. Алиш)
5. Көннәрнең берендә шөпшә бал кортына очраган һәм аны өзелеп-өзелеп кунакка чакырган:

- Кил әле, кил, мин әзерләгән бал савытын да күреп китәрсең, кайбер җирләрен төзәткәлисе бардыр, бераз ярдәм дә итрсең, - дигән.

- Ярый, - дигән бал корты, - барсам барырмын, ләкин бүген миңа кереп чыгыйк... (А. Алиш)
6. Хатын күнде, диде: “Ирем, ярар, ярар,

Бу икене кумаклыкка булсын карар;

Кәҗә белән Сарык хәзер китсен бездән,

Аларны соң асрап торып ни файда бар?” (Г. Тукай)
7. Кулы юк – күлмәк кия,

Кош түгел – мамыклы,

Мамыгы эчтә

Кирәк булыр кичкә. (табышмак)
8. Чыгып баш калкыта сахрада уҗым,

Яшел хәтфә шикелле итә җем-җем . (Г. Тукай)
9.Кечкенә генә тулпар

Тауга менәр, таудан төшәр,

Урман эчләп юртар. (табышмак)
10. Ике егет бии,

Аяклары җиргә тими. (табышмак)
11. Мин кыр ягына әйләнеп карыйм. Кояш ерак тау артына төшеп бара. Безнең бакча артындагы сыртта атлар яшь курпы ашап йөри. Аларның күләгәләре озын булып җиргә төшә. Ялгыз имән төбендә алмачуар ат ба-сып тора. Аның исеме Атака. Ул ат та, әтиләр кебек үк, фронтта йөреп кайткан. Атаканың янбашына сугышта пуля тигән. Ул юртканда әле дә чак кына аксап китә. Атака тирәсенә тай-тулак җыелган. Ул акрын гы-на башын кагып ала, ә тегеләре койрыкларын да кыймылдатмый тик торалар. Бәләкәй атларга Атака сугышта булган хәлләрне, үзенең күр-гәннәрен сөйли, ахры. Ниләр сөйли икән ул алмачуар ат? (М. Кәрим)
12. ... Идел ярында, Тәтеш тавы итәгендә, моннан күп еллар элек бер ис-ке генә, инде кыйшая төшкән бәләкәй генә агач йорт була. Менә шунда, 1901 нче елның буранлы февраль иртәсендә ир бала дөньяга килә. Баш-та бурлак булып аркан тартып йөргән, аннан күп еллар буе авыр йөк та-шыган, ләкин бәхетнең ни икәнлеген дә белмәгән грузчик Хәйри белән хатыны Бибиасма малай тууга бик куанганнар. Ата-бабадан килгән на-данлык газабын җитәрлек татыганга һәм йөрәкнең кай төшендәдер бе-лемгә омтылыш чаткысы кабынганга күрәдерме, алар улларына Гый-лем дип исем кушканнар.

Көн арты көн, ел арты ел уза. Малай әкренләп үсә., йомышка ярый баш-лый. Баржа бушатучы әтисенә ул төшке аш илтә. Аның күз алдында бө-тен матурлыгы, зурлыгы белән Идел җәелеп ята. Югарыга һәм түбәнгә бертуктаусыз аккоштай пароходлар, төрле чимал төялгән баржаларны тартып баручы буксирлар узып тора, балыкчы көймәләре йөзә, чыек-чыек килеп акчарлаклар әйләнә. Әнә, алма, чия бакчалары белән чуар-лангна Тәтеш таулапры! Еракта-еракта иген кырлары. Нинди матур! Кешеләрнең йөзе генә караңгы... (Җ. Тәрҗеманов)
13. Син тудың. Син инде урамга йөгереп чыга башладың. Син тирә-юнь-гә исең китеп карыйсың. Бу кояш, бу агачлар, бу йолдызлар, бу ай, бу кошлар – синең өчен барысы да яңа, барысы да кызык. Әтиең сөйли, әниең сөйли, үзеңнең дә күзләрең, колакларың бар – син күрәсең, ишетә-сең. Әкренләп дөнья таный башлыйсың.

Синең бик беләсең килә: моннан мең еллар элек яшәгән кешеләр ниш-ләп йөргәннәр соң алар? Ә кояш гел булганмы? Ә менә бу елгалар? Диң-гезләр? Таулар? Ә менә бүген син яши торган шушы авыл моннан йөз ел элек булганмы, юкмы? Ә менә синең баш өстеңнән гөрләп узып китә торган самолетларны кем ясый? Шундый зур самолетлар ничек егылып төшмиләр? Ни өчен элек кешеләр әкияттә генә очканнар да, ни өчен бү-ген әкиятсез дә бик әйбәт очып йөриләр? Боларны белү өчен сиңа инде китап актарырга туры киләчәк. (И. Гази)
14.Бу китап үзе каян килеп чыккан? Борынгы заманда ни өчен китапны чылбырлап куя торган булганнар? Ә таш китаплар турында сезнең ишеткәнегез бармы? Татар халкында : “Тузга язмаганны сөйләмә!” ди-гән сүз бар. Димәк, кайчандыр кешеләр каен тузына язганнар икән. Ә кәгазьне кемнәр һәм кайчан уйлап тапкан?

Балалар, яшьләр! Сезнең шушы хакта күбрәк, тулырак беләсегез килми-ме? Менә миңа инде тиздән алтмыш яшь тула, ә шулай да минем белгән өстенә тагын, тагын беләсем килә. Һаман укыйм, һаман кулымда китап.

Сез китапны үзегезнең иң якын дустыгыз итеп күрегез. Китап канатлы ул! Канатына утырып, сезне ул мең елга, ун мең елга артка илтеп таш-лый ала. Анда сезне әллә кайчан үлеп беткән кешеләр белән танышты-ра. Китап сезне йөз елга алаг алып китә ала. Анда сез кешелек дөньясы-ның киләчәге белән танышасыз. Секундына 300 мең километрга якын тизлек белән очучы ракеталарда очасыз!

Китап әнә шундый могҗизалы нәрсә ул. Китапны сөегез! (И. Гази)
15. Безнең авыл тау буенда утыра. Ерак та түгел бер инеш бар. Балык та күп анда, эссе көннәрдә су керәбез, бик рәхәт. Әнә тау башындагы ике катлы агач йортны күрәсезме? Ул – безнең мәктәп. Өске катында зуррак класслар укый, ә без аскы катта. Тәрәзәләре зур, якты. Мәктәп янында бакчабыә бар. Анда алмагачлар, чияләр үсә. Кып-кызыл булып пешкән чияләрен җыйдык инде. Алмалары әле җыелмаган. Апа, иртәрәк әле, ди. Бакчабызга җимеш агачлары утырткан малайлар, кызлар инде мәктәп тәмамлаганнар. Кайсы фермада эшли, кайсы комбайн, трактор йөртә, шәһәргә китеп укыганнары да бар.

Әнә - яшелчә-җимеш бакчасы. Анысын без үзебез утыртттык, үзебез үс-терәбез. Кәбестә, кыяр, суган, помидорларны күптән җыйдык инде. Тоз-ладык та. Бер атнадан кәбестәләрне җыярбыз, ди апа.

Көз булса да көннәр матур. Ачык тәрәзәдән саф һава кереп тора, яшелчә-җимеш исе аңкый. Апаның атна дигәне бик тиз үтеп китте. Бүген дәрес-тән соң кәбестәләрне җыймакчы булабыз. Өйдән пычаклар алып кил-дек. Җәй буе сулар сибеп үстергән яшелчәләребезне җыю бик күңелле була бит! Без шул көннәрне түземсезләнеп көттек. (Г. Бакиров)
16. Дәрестән соң бакчабызга чыктык. Бер якта, безне җыеп алыгыз инде дигән кебек, ап-ак кәбестәләр кәперәеп утыралар. Бер якта суганнар, алар да өлгергән. Суганнарны башка класс балалары җыя. Алап, сап-сары башлы суганнарны сабакларыннан арчып кәрзиннәргә тутыралар да, мәктәп амбары янындагы үлән өстенә таратып ташлыйлар. Берничә көн шунда киптерергә кирәк икән. Берничә көнән аларның бер өлешен тозларбыз, калганын кышын мәктәптә җылы ашка булыр.

Безнең бакчада тагы көньякларда гына үсә торган баклажан, татлы бо-рыч, карбыз, кавын кебек нәрсәләр дә бар. Җәй буе тәрбияләп үстердек...

Әнә теге түтәлләрдә карбыз үсә, бусында кавын! Узган ел алар турында кайберәүләр: “Бездә алар үсми, ул көньякларда гына үсә” , дигәннәр иде. 50 килограмм кавын җыеп алдык, шундый тәмлеләр – бал гына! Ә менә быел ниндиләр! Уңыш тагын да күбрәк булыр. Беразын җыйдык та инде. ( Г. Бакиров)

17. Менә бу түтәллләрдә шикәр чөгендере үсә. Карагыз әле, кайбер тү-тәлләрдә бик шәп үскәннәр, ә кайберсендә алай түгел, кәҗә сакалы кебек кенә. Гаҗәпләнмәгез. Без тәҗрибә өчен шулай утырттык аны. Тегеләре-нә минераль ашламалар керткән идек, нинди шәп үскәннәр! Ә менә бу-сына ашлама салмадык. Күрәсез, үпкәләгәннәр, үсмәгәннәр. Нигә алай тилмертәсез дип әйтмәгез тагы. Сынарга кирәк бит, без шуның өчен эш-либез аны. Без бакчабыздан йөкләп-йөкләп яшелчә-җимеш җыеп алу өчен генә эшләмибез, ничек тәрбияләсәк уңыш яхшырак булыр, шуны да өйрәнебез. Класста алган белемебезне бакчабызда сынап карыйбыз.

Без колхозчыларга да булышабыз. Мәктәп парнигында аларга помидор, кәбестә үсентеләре үстерпе бирдек. Тагын чия.карлыган, крыжовник куаклары да үстерәбез. Әхмәт абый алма питомнигы да ясарга вәгъдә итә. Ясарбыз шул. Без авылыбызны гөлбакчага, колхозыбызны иң бай хуҗалыкка әйләндерергә телибез. (Г. Бакиров)
18. Гаҗәпләнәм мин үзебезнең класс малайларына. Үзләренең киләчәктә кем булачаклары турында да уйламыйлар.

Ә менә мин кем булачагымны ап-ачык күз алдыма китерәм.

Биш... дүрт... ике... бер! Старт! Койрыгыннан ут көлтәсе бөркеп, ракета акрын гына җирдән аерыла. Көчәя барган буран тавышы кебек шаулап, чиксез галәмгә юл ала. Радиолар гел минем исемне кабатлыйлар. Газе-таларда да минем рәсем генә. Карталарда бер нокта белән дә билгелән-мәгән Аланлык авылына фотографлар килеп тула. Безнең өйне, мәктәп-не, әтине, әнине һәм хәтта алама йонлы маэмайны да маэмайны да рә-семгә төшерәләр. Минем аркада классташ малайлар да телгә алына. Ра-вилне отличник дип язсалар, мине космонавт диләр...

Әлбәттә, бу хыял гына әле. Аны әлегә маэмайдан башка беркем дә, хәтта мине шефка алган Равил да белми. Шулай инде, галәмгә очып киткән минутына кадәр бер космонавтның да фамилиясе билгеле булмый. Кара төндә ялтыраган яшен кебек, кинәт килеп чыга ул.

Космонавтның белемле кеше булырга тиешлеген белгәнгә, табигать ту-рындагы фәннәрне ныграк өйрәнәм. Географиядән бер икелем дә юк. Гел өчле дә дүртле. Метеорларга охшаган ниндидер ташлар турында сөйләп, бер бишле дә эләктердем әле. (Г. Рәхим)
19. Безнең отрядта бөтенесе ундүрт кеше иде. Җиде кыз, җиде малай. Дө-ресен әйткәндә, җиденчебез кечкенә чагында гына малай булган. Хәзер инде ул – безнең класс җитәкчебез, зуп-зур Булат абый. Ботаника укыта. Табигатьне сөючеләр түгәрәгенә дә ул җитәкчелек итә.

Түгәрәгенә йөргәч, табигатен яраткач, үләнен дә, чәчкәсен дә йөгерә-йөгерә җыясың, киптерәсең, төрләрен төрләргә аерып куясың инде. Аның өстенә, табигате нинди бит! Июль башы. Көн буе кояш кыздыра. Күкләр зәп-зәңгәр, чип-чиста, бик биек. Кулъяулыгы хәтле дә болыт әсәре юк. Тал араларында кош-кортлар чыркылдаша, чәчәктән чәчәккә кунып күбәләкләр оча, бал корталары безелди. Ә тирән Ык, яшькелт су-ларында кояш нурларын чагылдыра-чагылдыра, тын гына, моң гына ага да ага. Башта Кама апасы белән кушылырга ашыга. Аннан икесе бергәләп киң Иделгә килеп чыгалар. Юлларында очраган инеш-елга-ларны үзләренә ияртә-ияртә, ерак- еракларга - диңгез-океаннарга агып китәләр. (Г. Мөхәммәтшин)
20. Алтын көз килеп керде урманга. Үзе Март-матурга да охшаган. Яз башындагыдай, урманнар үтә күренә. Тирә-юньдә тынлык. Сары яф-раклар гына кыштырдап коела. Тик ара-тирә генә ата көртлек мыгыр-дап куя да миләш чыпчыгы черкелдәп ала.

Көзнең килүен агачлар да хәбәр итте. Юкәләр, ак каеннар алтыннан ки-енде, шомырт һәм миләш агачлары, бурлаттай кызарышып, ялкынга охшады.

Яфраклар – агачлары белән, кошлар туган яклары белән хушлаша башладылар.

Кара каргалар мәш килде: кара болыт кебек җыелып, һавадан төшми очтылар. Үзләре “карр!.. карр!..” дип каты шауладылар, гүя тиздән кар явасын хәбәр иттеләр. Чәүкәләр һәм алар каргалар алардан да уздырды. Өй яки келәт кәрнизендә генә кыш чыгарга җыенган бу кошлар гүя ка-ра каргаларны озатып, үзләре моңаеп калалар, шуңа зык кубалар иде. Ләкин каргалар әле китмәде. Бүген монда, иртәгә арырак китеп, тукта-ла-туктала, алгарак кына очалар. Акрынлап, үзләре үтәсе озын юлны кыскарталар. Яр карлыгачлары, сарычалар, кызылтүшләр дә шундый ук хикмәтле блны сайлады. Аннары һөдһөдләр, аларга ияреп чәберчек-ләр дәррәү купты. Алар да китүгә, сандугачлар, шәһәр һәм авыл карлы-гачлары, алардан соң төн күгәрченнәре кузгалды. (Г. Хәсәнов)
21. Сентябрь - гөмбә ае да. Без күбрәк гөмбәләр патшасын – ак гөмбәне эзләдек. Урманда ерым битләрендә була ул. Каеннар аска йөгерешкән җирләрдә, я катнаш урманда, андагы яссы калкулыкларда – “кырмыс-калар шәһәре” торган җирләрдә. Коры тау битен кырмыскалар ярата, аны ак гөмбәләр дә ярата. Җәй коры килсә, алар агач төпләренә елыша, явымлы килсә, читкәрәк йөгерә, аланда, ачыклыкта күп була. Чөнки ачыклыклар тизрәк җылына. Агачларның да көньягында булмыйча, төньягында күмәкләп утыралар.

Без бергә йөрмибез. Аерым эзлибез. Мин алдан табыйм да мин алдан алыйм дип таптап йөгермибез. Тәкәббер гөмбә ак мыек яки артыш ку-аклары астында яшеренеп тора, зур коңгырт эшләпәсен басып кигәнгә, күзгә бик әллә ни ташланмый. Син үзең эзләп тапканны, баш игәнеңне, билеңне бөккәнне көтә. (Г. Хәсәнов)
22. Гөмбә аш өчен тәмле ул... Кыздырырга да бар әле – нарат гөмбәсе. Ул тозлап куйсаң, тәмен кыш буе җуймый.

Без җыя торган бүтән гөмбә дә бар әле – нарат гөмбәсе. Ул тозлау өчен бик әйбәт. Чыршы һәм каен булган тирәдә, наратлыкта үсә. Тәбәнәк ку-ыш аяклы, тигез эшләпәле. Түгәрәк эшләпәсе, искерә төшкәндәй, аз гы-на өскә бөгелеп, чокыраеп тора. Нарат гөмбәсе бер ялгызы гына бул-мый, көтүе белән үсә. Күрзинне эһ дигәнче тутырасың.

Тагын каен һәм усак гөмбәләре, кәҗә һәм әтәч гөмбәләре бар әле. Җирән һәм кызыл гөмбә, майлы гөмбә бар. Саный китсәң, ике йөзгә тулар. Тик син аларның үскән урыннарын таба гына бел. Агулы гөмбә белән бута-ма, ашый торганын гына җый. Ак гөмбә үскән тирәдә аңа охшаган агу-лы төссез гөмбә үсә ич әле, әнә шуның агуы елан агуыннан да көчлерәк. Ак гөмбәгә охшап, тагын ут гөмбәсе, шайтангөмбәсе үсә. Алар шулкадәр агулы, юганда берсе эләксә, ачысын җибәреп, җыйган бар гөмбәне эштән чыгара. Ничек аерырга дигәндә, ак гөмбә эшләпәсенең асты ак, ә болар-ныкы алсуланып тора. (Г. Хәсәнов)
23. Безнең урманда тар гына елга да ага. Бер мәлне шунда су күселәрен очраттым. Берсе авызына кишер капкан иде. Иген ташып, кышлык за-пас җыйган инде ул. Хәзер яшелчә ташый башлаган.

Мин йөргәнне күреп, бер нәни кошчык шау-шу кубара, куркулы хәбәр сала башлады. Кызгылт-көрән кошчык. Ак канатында зәңгәр таплар күренә. Башында бүреге дә бар. “Кра! Кра! Кра!” Урмандагы бүтән кош-чыклар, һәртөрле җәнлекләр дә аның тикмәгә генә тавыш чыгармасын белгәнгә, тиз арада яшеренеп өлгерделәр. Күкшә иде бу кош. Янында үр-мәләч тш бар. Чыпчыктан бераз гына зур.Зәңгәрсу-сары аркалы, ак түшле кош. Кызгылт койрыклы. Кәүсә буйлап баш түбән йөри ала ул. Урманда башка мондый кош юк. Озын һәм үткен томшыклы. Шул том-шыгы белән ул чикләвекне чокый. Агачтагы һәр ярык-йорыкны тик-шереп чыга. Корткыч бөҗәкләрне чүпли. (Г. Хәсәнов)
24. Вакытлар тиз уза шул. Әле кайчан гына ямь-яшел җәй иде. Кошлар җыры белән гөрли иде урманнар. Безнең тәрәзә каршында да зифа буй-лы, ямь-яшел, бөдрә чәчле каен кызы җилфердәп тора иде. Җәй көннә-рендә аңа иниди генә кош кунмады да ничек кенә сайрамады. Көз килде дә каен яфракларын сап-сары буяуга манып китте, ә җил минем мескен дустымны кочаклап алды да дер селкетеп какты, сукты. Сары яфрак-лар шабырдап җиргә коелдылар. Бу көннәрдә кошлар да ерак-ерак ил-ләргә китеп бардылар. Каен кызы яп-ялангач торып калды. Аңа бик салкын булыр инде.

Әмма борчылмыйм. Менә атна-ун көн узар да, ак тунын киеп, кыш ба-бай килеп җитәр. Җирне ап-ак юрган белән каплап китәр ул. Өшемә, анакай, тыныч кына йокла, дияр. Аннан соң минем каеныма да йомшак кына ак шәл урап куяр. Сиңа да җылы булыр, балакаем, бер дә курык-ма, туңмассың, дип, каенны башыннан сыйпар. Кыш бабай бик ягым-лы, бик яхшы бит ул. (Н. Дәүли)

25. Менә мин дә бу көзге ачы җилле, яңгырлы көндә үз песнәгемне сагы-нып көтәм. Ул да мине бик сагынгангадыр инде. Чөнки без күптәнге та-нышлар. Юк. Ул мине беркайчан да онытмас. Мин бит аны бервакыт үлем тырнагыннан тартып алган идем. Исемдә әле ул хәл. Узган елны шулай салкын кыш көннәренең берсендә иртә торып ишек алдына чык-кан идем. Карасам, нәкъ тәрәзә төбендә генә йоннары бозланып укмаш-кан бер кошчыкны күреп алдым. Нәни генә башын карат астына ты-гып, бөтенләй җансыз калган, йомры таш кисәге сыман хәрәкәтсез ята. Мескенем минем, туңып үлгәндер, ахры, дип, песнәкне учыма алдым да тизрәк өйгә кердем. Ләкин кош үлмәгән иде әле. Аның кечкенә генә йө-рәге әле дә дерелдәп тибә иде. Аз гына җылынуы булды, ул пырх-пырх килеп почмактан почмакка, тәрәзәдән тәрәзәгә сугыла-сугыла оча да башлады. Мин аны кабат тотып алып күкрәгемә кыстым. Бу минем өчен чын шатлык иде. Курыкма, юләрем, сиңа беркем тимәс, син инде җылы өйдә торырсың, язны икәүләп каршыларбыз, дидем. Песнәк, ми-нем сүзләремне аңлаган шикелле, сөйлән кебек кенә кара күзләре белән миңа карап торды. Нәрсәдер әйтергә теләгән кебек, томшыгын ачкалап куйды. Ул тынычланды. Тәрәзә төбендәге гөлләргә куна-куна очып уй-ный башлады. Өйгә тиз ияләнде, җимне дә тәлинкәдән генә чүпләргә өй-рәнде. Өйдәгеләрдән бөтенләй курыкмас булды. Көтмәгәндә генә я иң-башка, я күкрәккә килеп куна, аш вакыты җитте исә, гел өстәл читендә була. (Н. Дәүли)
26. Төштә соң буран кузгалды. Тәрәзәдән урамга караган саен, анда тук-таусыз яуган карны күрүгә, йөрәгем сызлар куя. Нишләр икән мондый буранда минем песнәгем? Бәлки әле яңадан әйләнеп кайтыр? Юк, ул кайтмады.

Тагын җәй булды, аннан соң көз килде. Мин һаман песнәгем турында кайгырып йөрдем. Мескенем минем, нишләде икән ул анда – урманда? Берәр явыз бәндә атып үтермәдеме, читлеккә эләктермәдеме икән?

Инде әнә беренче кар да яуды. Тәрәзә каршындагы каен кызы да яңадан ак шәлен ябынып уйга талды. Беләм, ул да песнәкне сагынып көтә. Мин дә көтәм, ә ул килми дә килми. Нәрсә булды икән аңа?

Бер иртә иде. Тәрәзә төбендә ниндидер тавышка кинәт уянып киттем. Күрәм, каенга көтүе белән песнәкләр килеп кунган. Шау-гөр киләләр. Әйтерсең лә каенны сарылы-аклы-каралы чәчәкләр сырып алган. Каен әкрен генә чайкалып киткән була, ул аларны шулай тыныч кына тибрә-тә кебек. Шунда бер песнәк тәрәзә өрлегенә үк килеп кунды да, башын сузып, өй эченә карады. Әйе, бу минем песнәгем иде. Мин аны таныдым! (Н. Дәүли)
27. Кыш үтте. Карлар эреп, сулар ага башлады. Җир йөзе кояш нурына чумды. Җылы якка киткән кошлар безнең илгә килә башладылар. Менә беркөн мин иртән торуга:

- Сыерчык килгән! – дигән сүзне ишеттем. Шунда ук урынымнан торып, тәрәзәгә карадым. Чынлап та, иртәнге кояшка каршы өй янындагы сы-ерчык оясы өстендәге чыбыкка бер пар сыерчык кунган: алар канатла-рын кагып талпына-талпына сайрыйлар иде. Безне бик сагынып кил-гәннәр алар. Дәртләре, шатлыклары эчләренә сыймый: шулай күңеллә-неп сайрыйлар.

<предыдущая страница | следующая страница>