ТРЕБОВАНИЯ К УРОВНЮ
ПОДГОТОВКИ ВЫПУСКНИКОВ

В результате изучения литературы на базовом уровне ученик должен

знать/понимать

• 
  образную природу словесного искусства;
  

0. 
   содержание изученных литературных произведений;
   

• 
  основные факты жизни и творчества писателей-классиков XIX-XX вв.;
  
• 
  основные закономерности историко-литературного процесса и черты литературных направлений;
  
• 
  основные теоретико-литературные понятия;
  

уметь

• 
  воспроизводить содержание литературного произведения;
  
• 
  анализировать и интерпретировать художественное произведение, используя сведения по истории и теории литературы (тематика, проблематика, нравственный пафос, система образов, особенности композиции, изобразительно-выразительные средства языка, художественная деталь); анализировать эпизод (сцену) изученного произведения, объяснять его связь с проблематикой произведения;
  
• 
  соотносить художественную литературу с общественной жизнью и культурой; раскрывать конкретно-историческое и общечеловеческое содержание изученных литературных произведений; выявлять «сквозные» темы и ключевые проблемы русской литературы; соотносить произведение с литературным направлением эпохи;
  
• 
  определять род и жанр произведения;
  
• 
  сопоставлять литературные произведения;
  
• 
  выявлять авторскую позицию;
  
• 
  выразительно читать изученные произведения (или их фрагменты), соблюдая нормы литературного произношения;
  
• 
  аргументированно формулировать свое отношение к прочитанному произведению;
  
• 
  писать рецензии на прочитанные произведения и сочинения разных жанров на литературные темы.
  

В образовательных учреждениях с родным (нерусским) язы-ком обучения, наряду с вышеуказанным, ученик должен уметь:

• 
  соотносить нравственные идеалы произведений русской и родной литературы, находить сходные черты и национально обусловленную художественную специфику их воплощения;
  
• 
  самостоятельно переводить на родной язык фрагменты русского художественного текста, используя адекватные изобразительно-выразительные средства родного языка;
  
• 
  создавать устные и письменные высказывания о произведениях русской и родной литературы, давать им оценку, используя изобразительно-выразительные средства русского языка;
  

использовать приобретенные знания и умения в практической деятельности и повседневной жизни для:

• 
  создания связного текста (устного и письменного) на необходимую тему с учетом норм русского литературного языка;
  
• 
  участия в диалоге или дискуссии;
  
• 
  самостоятельного знакомства с явлениями художественной культуры и оценки их эстетической значимости;
  

0. 
   определения своего круга чтения и оценки литературных произведений.
   

По татарскому языку для русскоязычных учащихся.

РУС ТЕЛЛЕ БАЛАЛАРГА ТАТАР ТЕЛЕ УКЫТУНЫҢ ТӨП МАКСАТЛАРЫ

Билгеле булганча, укытуның максаты җəмгыять тарафыннан куелган социаль заказ белəн билгелəнə. Татарстан Республикасының белем бирү системасына куйган төп бурычы — иҗади фикерлəүче, инициативалы, иҗтимагый тормышта актив катнашучы, белемле, ике дəүлəт телендə һəм чит теллəрдə дə иркен сөйлəшеп аралашучы билингваль (полилингваль) шəхес тəрбиялəү.

Рус телле балаларга татар теле укыту максаты күпкырлы, һəм ул берничə аспекттан тора: танып белү, үстерү, тəрбия, белем бирү.

1. Танып белү максатының эчтəлеге

Татарстан Республикасында яшəүче һəр миллəт кешесенə, үз халкы тарихыннан тыш, шушы төбəктə төп халык булып саналган татар халкы мəдəниятен, гореф-гадəтлəрен, тарихи үткəнен, бүгенгесен, килəчəген белү зарур. Татар халкы белəн кулга-кул тотынып яшəргə əзерлəнүче һəр кеше бу халыкның бəйрəмнəрен, традициялəрен аңларга, хөрмəт итəргə, əдəбият-сəнгать вəкиллəренең иҗади казанышлары белəн үзе нең рухи үсешен баета алу мөмкинлегеннəн файдаланырга тиеш. Программа эчтəлеге телгə өйрəтү процессын бала өчен «башка дөньяга тəрəзə ачу» (И.Л.Бим) булырлык һəм шуның аркылы аның үз яшəешен дə тулырак аңлавына ярдəм итəрлек итеп сайланды.

Татар исемнəрен, Татарстанның табигатен, җирлеген, топонимикасын дөрес əйтə белергə өйрəтү, аларның семантикасы белəн кызыксындыру, балалар фольклоры, татар халык авыз иҗаты, əдəбият-сəнгать вəкиллəре белəн беренчел таныштыру башлангыч этапта танып белү максатының төп эчтəлеген тəшкил итə. Урта звенода Татарстанда яшәүче миллəтлəр, Татарстан символикасы, башкалабыз Казанның тарихы, бүгенге йөзе, Татарстанның территориясе, географик урыны, экономик бəйлəнешлəре, татар сəнгатенең төрле тармаклары буенча билгеле булган шəхеслəр, Бөек Җиңүгə Татарстанның өлеше турында укучыларның татарча сөйли алулары төп максат итеп куелды.

Югары сыйныф укучылары, нигездə, 1-9 нчы сыйныфта алган белемнəрен киңəйтəлəр, тулыландыралар. Аларның алда аталган темалар һəм Татарстанның югары уку йортлары, яңа экономик үсеш дəрəҗəсе, дөньякүлəм аренада бүгенге урыны, бөтендөнья спорт үсешенə керткəн өлеше, Татарстандагы яшьлəр хəрəкəтлəре турында иркен аралашуга чыгулары максат итеп куела.

2. Үстерү максатының эчтəлеге

Белем бирү максаты методика фəнендə бик озак еллар буе беренчел

дəрəҗəдəге максат итеп саналды. Лəкин дидактик максатларның
башкаларын икенчел дәрəҗəдə дип карау, киресенчə, белем бирү
максатының тиешле дәрәҗәдә тормышка ашырылмавына китерде.

Шəхеснең белемле булуы тəрбиялелек һəм аның фикерлəү сəлəте үсеше дəрəҗəсеннəн дə тора. Укыту процессында үстерү, тəрбия максатларын даими күзаллап эшлəү — укытуның практик ягы уңышлылыгының

алшарты (Л.С.Выготский). Бу хакыйкатьне балаларның белем алу эшчəнлегенең барлык этапларында да истə тоту зарур.

Балаларның психик үсешен түбəндəге юнəлешлəрдə үстерүгə аеруча игътибар талəп ителə:

• 
  фикерлəүне үстерү белəн бəйле психик функциялəр: логик фикерләу сəбəп-нəтиҗə бəйлəнешлəрен табу, индуктив, дедуктив фикерлəү;
  
• 
  хəтерне үстерү (ихтыяри, ихтыярсыз), игътибарлылыкны үстерү ;
  
• 
  аралаша белү сəлəтен үстерү (аралашучанлык, хислелек, эмпатия хислəре);
  

— ихтыяр көче, максатчанлык, активлык кебек сəлəтлəрне үстерү.
Программага сайланган эчтəлек нигезендə сөйлəм эшчəнлегенең

барлык төрлəре буенча да эш оештырганда, бу максатлар беренче планга куела.

3. Тəрбияви максатның эчтəлеге

Укучыларның тиешле дəрəҗəдəге тəрбиялелегеннəн башка укыту процессын оештыру мөмкин түгел. Əлбəттə, укытучының шəхси сыйфатлары, укучы белəн махсус оештырылган мөгамəлəсе укыту-тəрбия процессында зур роль уйный. Лəкин тəрбия процессы беренче чиратта укытуның эчтəлеге һəм методлары белəн бəйле. Шуңа күрə программа эчтəлеген сайлаганда, материалның тəрбияви мөмкинлеклəрен исəпкə алу авторларның беренчел бурычы булды. Ба­лаларның яшь үзенчəлеклəренə туры килгəн, аларны кызыксындырган мораль проблемаларны үз эченə алган эчтəлек, беренчедəн, укыту про цессында тəрбияви функция башкарса, икенчедəн, турыдан-туры коммуникатив мотивация туу белəн бəйле.

Уку эшчəнлеген мотивлаштыру юнəлешендə эшлəүче галимə А. К. Маркова фикеренчə, эчтəлегендə əхлакый проблемалар булган текстлар үзлəре үк коммуникатив мотивациягə ия, шунлыктан аралашу ситуацияләре булдыру əллə ни кыенлык тудырмый Башка миллəт вəкиллəренең күңелен яулардай, аларда гомумкешелек əхлакый сыйфатларны тəрбиялəрдəй татар əдəбияты өлгелəре белəн таныштыру да шушы ук максатка буйсындырылды һəм сөйлəшү-аралашуга алып чыгуга кулайрак булган əдəби əсəрлəрнең авторлары тəкъдим ителде. Программаның ачык характерда булырга тиешлеген исəпкə алып, əдəби əсəрлəр үзлəре күрсəтелмəде, ə авторларны санап чыгу белəн чиклəнелде.

Укучыларның кабул итү мөмкинлеклəрен исəпкə алып, аралашу-сөйлəшү проблемаларына туры килгəн əдəби əсəрлəрдəн төрле өзеклəр сайлауны дəреслек авторларына калдыру методика фəнендə прог­раммага эчтəлек сайлауда монополиялектəн котылуның бер юлы дип күрсəтелə.

4. Белем бирү максатының эчтəлеге

Укучыларның татар теле буенча лексик, грамматик күнекмəлəре филологик белемнəр суммасы дəрəҗəсендə генə калмыйча, ə сөйлəм

эшчəнлегенең барлык төрлəрендə дə аралашуда кулланырлык дəрəҗəгə җитүе зарур. Ягъни укучылар нинди дə булса сүзне я грамматик категорияне тану, аеру, аңлау тəрҗемə итү дəрəҗəсендə генə түгел, аларны аралашу максатында мөстəкыйль кулланырлык дəрəҗəдə өйрəнергə тиешлəр. Шул вакытта гына татар телен дəүлəт теле буларак өйрəнү бурычы үтəлə.

Гомуми урта белем бирү мəктəбен тəмамлаганда, укучының сөйлəм эшчəнлеге төрлəре буенча түбәндəге белемнəргə ия булуы күздə тотыла.

10 - 11 нче СЫЙНЫФЛАР

Тыңлап аңлау

Əңгəмəдəшеңнең татарча сөйлəмен тулысынча аңлау; теле-, радиотапшыруларны тыңлап, өлешчə аңлау.

Диалогик сөйлəм

Аралашу процессында төрле репликаларны кулланып, үз фикереңне əңгəмəдəшеңə аңлата белү;

конкрет проблема буенча əңгəмəдəшең белəн бəхəслəшə һəм үз фикереңне дəлилли белү;

программада тəкъдим ителгəн проблема буенча əңгəмəдəшлəрең белəн аралашуга чыгу.

Монологик сөйлəм

Җанлы сөйлəмнең төп фикерен атый, аңа үз карашыңны əйтə, яңа мəгълүматны чагыштыра һəм бəяли белү;

гади һəм программада күрсəтелгəн кушма җөмлəлəрне кулланып, тормышта булган хəллəр, ишеткəн яңа мəгълүматлар, үзеңне борчыган проблемалар турында хəбəр итə белү;

программада тəкъдим ителгəн əхлакый проблемалар буенча үз фикереңне белдерə белү.

Уку

Программада тəкъдим ителгəн текстларны, татар теленең əйтелеш нормаларын саклап, сəнгатьле һəм аңлап уку;

укыган текстның эчтəлеген логик бөтеннəргə бүлə белү, план төзи белү.

Язу

Укылган əсəр герое турында үз фикереңне язу;

күргəн һəм ишеткəн турында хикəялəп язу;

рəсми кəгазьлəрне (гариза, автобиография, характеристика, резюме) яза белү;

əхлакый проблемага карата үз фикерлəреңне язу, иҗади биремнəр эшлəү.

Грамматик минимум

1. 
   Боерык фигыльнең барлыкта һəм юклыкта (II зат) төрлəнешен сөйлəмдə куллану.
   
2. 
   Хəзерге заман хикəя фигыльнең барлыкта һəм юклыкта зат-сан белəн төрлəнеше.
   
3. 
   Билгеле үткəн заман хикəя фигыльнең барлыкта һəм юклыкта зат-сан белəн трлəнеше.
   
4. 
   Билгесез килəчəк заман хикəя фигыльнең барлыкта зат-сан белəн төрлəнеше белəн танышу.
   
5. 
   Фигыльнең инфинитив формасын сөйлəмдə куллану.
   
6. 
   Фигыльнең инфинитив формасын модаль ярый, ярамый) белəн сөйлəмдə куллану.
   

7.Эшлəргə телим конструкциясен сөйлəмдə куллану.

8.Сыйфат дəрəҗəлəре белəн таныштыру, аларны сөйлəмдə кул­лану.

9.Өчен,шикелле бәйлекләрен сөйләмдә куллану.

10.Кереш сүзләрнеминем фикеремчə) сөйлəмдə куллану

11. Татар телендə аффиксларның кушылу тəртибе белəн таныштыру.

-лык/-лек; -даш/-дəш, -таш/-тəш исем ясагыч кушымчалары белəн таныштыру.

12. 
    Зат алмашлыкларын урын-вакыт килешендə сөйлəмдə куллану.
    
13. 
    Тартым һəм килеш белəн төрлəнгəн уртаклык һəм ялгызлык исемнəренең берлек һəм күплек сан кушымчаларын аера белү.
    
14. 
    Җөмлəдə ия белəн хəбəрне дөрес куллана белергə өйрəтү.
    

Мин, син, ул зат алмашлыкларының төшем килешендə сөйлəмдə кулланылышы.

Урта гомуми белем бирү мəктəбендə (10 — 11 нче сыйныфлар) һəм сөйлəшү өчен тəкъдим ителгəн əсəрлəрнең авторлары:

Ф.Əмирхан, Г. Камал, Һ. Такташ, Ə. Еники, Г. Ахунов, Г. Кутуй, Г.Әпсәләмов, Х.Туфан, И.Юзеев, М.Мәһдиев, Г.Сабитов, Т.Миңнуллин, Г.Гыйльман, Н.Гыйматдинова, Р.Гаташ, Р.Фәйзуллин, Ф.Яруллин, Р.Батулла,З.Мансуров, М. Насыйбуллин, А. Гыймадиев, Л. Шагыйрьҗан, Ф. Сафин З. Хəким, М. Маликова, Ə. Гаффар, Л. Ихсанова.

По татарскому языку и татарской литературе для татарскоязычных учащихся.

11-12 нче сыйныф татар теле һәм әдәбияты (татар төркемнәре)

Яңа стандарттагы иң мөһим таләп мондый: мәктәпне тәмамлаганда, «укучы үз алдына максат куярга һәм аны тормышка ашыру юлларын үзе таба алу дәрәҗәсенә күтәрелергә тиеш”. Бу – яңа стандартта эшлекле белем дип атала. Эшлекле белем – стандарт керткән яңалыкның әһәмиятле эчтәлеген ачып бирүче иң гомуми төшенчә. Белем алу гамәлләренең структурасын һәм принцибын стандарт үзе аңлата.

Рус мәктәбендә укучы татар балаларына ана теле буенча системалы фәнни яктан ныклы белем бирелә, тел һәм сөйләм күнекмәләре булдырыла, ягъни танып белү, гамәли юнәлештәге эш тормышка ашырыла. Бу исә үз телеңне камил белү, башка фәннәрне яхшырак үзләштерү өчен дә нигез булып тора.

Укучыларда лингвистик (тел), аралашу (коммуникатив), этнокультура өлкәсенә караган (культурологик) компетенцияләр булдыру рус мәктәбендә татар теленә өйрәтүнең максатын тәшкил итә.

Лингвистик компетенция (укучыларның ана теленнән мәгълүматлылыгы) фонемалар, морфемалар, сүз ясалышы, сүзтез-мәләр, җөмләләр, җөмлә кисәкләре, лексик һәм грамматик берәмлекләр, лингвистик анализны һ. б. үз эченә ала.

Аралашу компетенциясе ул — башкалар әйткәнне аңлау һәм үз фикереңне белдерү өчен тупланган белем, осталык, күнекмәләр җыелмасы; хәзерге татар әдәби теле нормаларына ия булу, сүз байлыгын, сөйләмнең грамматик ягын дөрес итеп үзләштерү; телдән һәм язма формада бәйләнешле сөйләм күнекмәләрен булдыру һ. б.

Этнокультура өлкәсенә караган компетенция, ягъни телне милли-мәдәни яссылыкта үзләштерү ул — укучыларны сөйләмгә өйрәткәндә, рухи, эстетик тәрбия һәм белем бирү чарасы буларак, милли үзенчәлекләрне чагылдырган текстлар белән эшләү, тормыш-көнкүреш, гореф-гадәт үзенчәлекләрен, сынлы сәнгать әсәрләрен, халык авыз иҗаты үрнәкләрен белү, татар сөйләм этикетына ия булу.

Рус мәктәбендә ана теле буларак татар теле укытуның төп бурычларыннан түбәндәгеләрне санап китәргә була:

1. 
   Татар телен өйрәнүгә карата башлангыч сыйныфларда нигез салынган кызыксынуны көчәйтү, үз милләтеңә, телеңә хөрмәт белән карау, шулай ук татар теле аша башка милләт вәкилләренә, аларның рухи мирасына мәхәббәт хисе тәрбияләү.
   
2. 
   Татар теленең барлык тармаклары буенча эзлекле рәвештә фәнни белем бирү.
   
3. 
   Сөйләм эшчәнлеге төрләре буенча ныклы күнекмәләр булдыру. Туган телдә матур һәм дөрес аралашырга өйрәтү.
   
4. 
   Телдән һәм язма сөйләм осталыгы һәм күнекмәләрен камилләштерү. Көндәлек тормышта татар теле мөмкинлекләрен­нән тулысынча файдалана белергә өйрәтү.
   
5. 
   Туган тел аша өзлексез белем һәм тәҗрибә туплау.
   
6. 
   Татар телен башка фәннәр буенча белем алу чарасы була рак кулланырга өйрәтү күнекмәләре булдыру.
   
7. 
   Укучыларны даими рәвештә татар милли мәдәнияте мирасына тарту.
   
8. 
   Татар теле дәресләрендә, белем бирү белән бергә, тәрбияви бурычны да онытмаска кирәк. Телебезнең тәрбияви мөмкинлек ләрен ачуда укуга карата кызыксыну уяту зур әһәмияткә ия, чөн ки ана телен өйрәнү теләге укучының эчке ихтыяҗына әверелә. Бу уңайдан дидактик материалларның алдан уйлап сайлануы, сөйләм эшчәнлегенә караган биремнәрнең төрле эчтәлектә булуы дәрескә карата кызыксынуны көчәйтә. Изложение, сочинениеләр дә тәрбияви бурычны күз уңында тотып яздырылырга тиеш.
   
9. 
   Программа укучыларның логик фикерләү дәрәҗәсен үстерү бурычын да куя. Балалар, ана телендә аралашканда, фикерләрен ачык, аңлаешлы, эзлекле, стилистик яктан дөрес, төгәл итеп адресатка җиткерә белергә тиеш. Бу бер үк вакытта сөйләм теленә дә, язма телгә дә карый, ягъни укучыларда ана телендә дөрес, матур итеп сөйләү һәм язу күнекмәләре тәрбияләү максаты куела.
   
10. 
    Дәреслек, өстәмә һәм белешмә әдәбият белән эш итү, уку, язу күнекмәләрен камилләштерү һ. б. төрле бурычлар да про­грамманың җитди таләпләреннән санала.
    

Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларының күбрәк рус телендә аралашуларын һәм фәннәрнең рус телендә үзләштерелүен истә тотып, темаларны үткәндә, аның рус телендәге үзенчәлеген, (охшаш яки аермалы якларын) кыскача билгеләп бару зарур.

Укучыларның гомуми грамоталылыгын тикшерү һәм үстерү өчен төрле характердагы диктантлар, шулай ук сүзлек байлыгын арттыру, бәйләнешле сөйләм үстерү, логик фикерләү дәрәҗәсен камилләштерү максатыннан сочинение һәм изложениеләр яздырыла.

Программа тел белеме тармаклары арасында системалылык һәм эзлеклелек, фәннилек, аңлаешлылык һәм көч җитәрлек булу, дәвамчанлык һ. б. принципларны истә тотып төзелде.

11 нче сыйныфта алдагы сыйныфта үтелгән материаллар искә төшерелгәч, грамматика төшенчәсе, аның бүлекләре, өйрәнү объектлары һәм аларның үзара бәйләнеше турында гомуми мәгълүмат бирелә; татар теле грамматикасына нигез салган галимнәр, аларның төп хезмәтләре өйрәнелә; татар теленең сүз төзелеше һәм сүз ясалышы, морфология, синтаксис бүлекләрен өйрәнү мәсьәләсе (бу бүлекләрне өйрәнүнең кыскача тарихы, шушы өлкәләрдә аеруча нәтиҗәле эшләгән галимнәр, аларның төп хезмәтләре) турында мәгълүмат бирелә, әлеге бүлекләр буенча 5—9 нчы сыйныфларда үтелгәннәр искә төшерелә, тирәнәйтелә; сүзләргә төзелеше һәм ясалышы буенча һәм морфологик анализ, ә җөмләгә синтаксик анализлар ясала.

Рус мәктәбендә укучы татар балаларын бәйләнешле сөйләмгә өйрәтү дәвамлы һәм мөһим бурычлардан санала. Бәйләнешле сөйләм үстерү дәресләре укучыларны дөрес, матур, үтемле һәм аңлаешлы итеп сөйләргә, язарга, язганны укып аңларга һәм аңлата белергә, теге яки бу мәсьәләгә карата үз фикереңне белдерергә, иҗади эшләр белән шөгыльләнергә өйрәтү максатларын куя.

Программада каралган темаларны үткәннән соң, шуларга туры китереп, төрле биремнәр һәм иҗади эшләр эшләтү укучыларның материалны тирәнрәк үзләштерүенә, теорияне практикада куллана алуларына ирешүгә ярдәм итә, шул ук вакытта логик фикер йөртә белү һәм сөйләм телен үстерүгә дә булыша.

Гомуми урта (тулы) белем мәктәбен тәмамлаучы укучыларның белем, осталык һәм күнекмәләренә төп таләпләр

11 нче сыйныф ахырына укучылар татар теленнән түбәндәге белем, осталык һәм күнекмәләргә ия булырга тиеш:

I. Тел бүлекләре буенча мәгълүматлылык

Фонетика һәм орфоэпия буенча:

1. 
   Татар телендәге сузык һәм тартык авазларның акустик-артикуляцион үзгәрешләрен белү. Сингармонизм законын, аңкау һәм ирен гармониясен белү. Авазларны дөрес әйтү.
   
2. 
   Сүз басымы белән логик басымны дөрес кую. Сөйләмдә дөрес интонация куллану.
   
3. 
   Сүзләргә фонетик анализ ясау.
   
4. 
   Сүзләргә транскрипция ясау.
   
5. 
   Аваз һәм хәреф төшенчәләрен аеру. Алфавитны белү. Татар теленең язу тарихын, орфографик принципларын үзләштерү.
   

Лексикология һәм фразеология буенча:

1. 
   Татар теленең сүз байлыгын барлау, аңа характеристика бирү.
   
2. 
   Сүзләрнең һәм фразеологик әйтелмәләрнең лексик мәгънәләрен аңлату, аларга синоним һәм антонимнар табу.
   
3. 
   Аңлатмалы, энциклопедик, этимологик, тәрҗемәле сүзлекләр белән эшләү.
   

Стилистика буенча:

1. 
   Телебездә кулланыла торган стильләрне, аларның үзен чәлекләрен белү.
   
2. 
   Төрле стильдәге текстларны аера белү. Стиль хаталарын табу һәм төзәтү буенча эшләү.
   

Сүз төзелеше һәм ясалышы буенча:

1. 
   Татар теленең ялганмалы (агглютинатив) табигатен аң лау. Сүзләрнең мәгънәле кисәкләрен билгели белү. Тамыр, нигез һәм кушымчаларга аңлатма бирү.
   
2. 
   Сүзләрне төзелеше һәм ясалышы буенча тикшерү.
   

Морфология буенча:

1. 
   Сүзләрне төркемләү, сүз төркемнәренең үзенчәлекләрен билгеләү, аларның лексик-грамматик, морфологик һәм син-таксик билгеләрен аңлау.
   
2. 
   Өйрәнелгән сүз төркемнәренең морфологик билгеләрен күзаллау. Татар телендә исемләшә торган сүз төркемнәрен барлау.
   

3. 
   Сүз төркемнәренә морфологик анализ ясау.
   
4. 
   Аларның төрле ысуллар белән ясалуын белү.
   

Синтаксис һәм пунктуация буенча:

Өйрәнә торган синтаксик берәмлекләрне аңлау.

1. 
   Җөмләләрне сүзтезмәләргә таркату. Иярүче һәм ияртүче сүзләрне билгеләү, алардан бәйләүче тел чараларын табу.
   
2. 
   Сүзтезмә белән җөмләнең бер-берсеннән аермасын та ный белү.
   
3. 
   Җөмләнең әйтү максаты буенча төрен, интонация, логик басым һәм сүз тәртибен белү.
   
4. 
   Гади җөмлә төрләрен билгеләү.
   
5. 
   Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләрен табып, аларның кайсы сүз төркемнәре белән белдерелүен күрсәтү.
   
6. 
   Гади һәм кушма җөмләләрне аера белү.
   
7. 
   Җөмләдә тиңдәш кисәкләрне, кереш һәм эндәш сүзләр не табу.
   
8. 
   Җөмләнең аерымланган кисәкләрен билгеләү.
   
9. 
   Туры һәм кыек сөйләмнең үзенчәлекләрен аңлау.
   
10. 
    Тыныш билгеләрен куюны аңлату.
    
11. 
    Җөмлә ахырында, аерымланган кисәкләр янында, тиңдәш кисәкләр, эндәш һәм кереш сүзләр янында тыныш билгеләре кую.
    
12. 
    Ия белән хәбәр янында сызык кую очракларын белү.
    
13. 
    Тезмә һәм иярченле кушма җөмләләрдә, катлаулы кушма җөмләләрдә тыныш билгеләрен кую.
    
14. 
    Диалог һәм туры сөйләм янында тыныш билгеләрен кую
    

II. Сөйләм эшчәнлеге буенча мәгълүматлылык

1. 
   Телдән һәм язма сөйләмдә:
   
   • 
     репродуктив сөйләм: укылган яки тыңланган текстның эчтәлеген сөйләү яки язу;
     
   • 
     продуктив сөйләм: бирелгән тема буенча тиешле әдәби нормаларга җавап бирә торган һәм эзлекле итеп оештырыл ган сөйләм.
     
2. 
   Төрле стильдәге текстларны аңлы, йөгерек, дөрес һәм сәнгатьле итеп уку.
   
3. 
   Төрле эш кәгазьләрен яза белү.
   
4. 
   Караган фильмга яки спектакльгә, укылган китапка бәяләмә язу.
   
5. 
   Төрле китапларга аннотация язу.
   
6. 
   Программа буенча өйрәнелгән әдәби әсәр геройларына телдән яки язмача характеристика бирү.
   
7. 
   Газета-журналларга мәкаләләр язу.
   
8. 
   Тезислар, рефератлар, докладлар язу.
   

Татар әдәбиятын укыту курсының эчтәлеге

1917 нче елдан соңгы әдәбият

Революция тарафдарларының 1917 елның 7 ноябренә кадәр биргән вәгъдәләре: халыкка җир, ирек, тынычлык бирү, милли мәсьәләне гадел хәл итү. Ләкин боларның чынлыкта тормышка ашмавы. Яңа көч белән кабынган гражданнар сугышының авыр нәтиҗәләре. Әдәбиятта көрәш темасының үзәккә куелуы.

1920-1930 нчы еллар әдәбиятына күзәтү

Гражданнар сугышы, ачлык темаларының даими яктыртылуы. Яңа газеталар, журналлар чыгу. Аларның әдәби әсәрләрдә үткәрелергә тиешле идеологик якка нык тәэсире. Төрле әдәби төркемнәр барлыкка килү. Бер-беренә каршы килүче әдәби агымнарның (пролетар юнәлеш, футуризм, имажинизм һ. б.) яшәвенә әле мөмкинлек булу. Әдәбиятта аеруча еш очрый торган темалар: кешенең революциядәге урыны; кеше бәхете: «Шобага», «Яр буенда учаклар» (К. Нәҗми), «Эшче» (М. Гафури), «Бәхет» (М.Җәлил) һ. б.; револю цион аскетлык: «Ил кызы», «Краском мәхәббәте» (Ш. Усманов). Иске көчләрне сатира утына тоту: «Сакла, шарт ламасын!» (К. Тинчурин), «Деникинның төше» (Г. Камал) һ. б.

Татарстан һәм СССР язучыларының беренче съездлары (1934). Социалистик реализм иҗат методы, аның үзенчәлекләре. Әдәби иҗатка административлык алымнары белән тәэсир итү, моның нәтиҗәләре. Вульгар социологизмның өстенлек итүе, сурәтләүдә схемалылыкның ныгып урнашуы: «Чын мәхәббәт» (Л. Гыйльми). Яңа кешедә иң әүвәл сыйн фый карашларның булу-булмавы төп күрсәткеч буларак кабул ителү: «Авыл матур уйлый» (Ш. Камал), «Агыйдел» (М. Әмир).

Җәмгыятьтә әхлак нигезләрен аңлауда кискен борылыш. Гореф-гадәтләрнең күпчелеген санга сукмау, динне кире кагу. Күмәк хезмәтне данлау: «Кояшлы яңгыр» (К. Нәҗми). Шәхес культының җәмгыятькә һәм әдәбиятка китергән гаять зур зарары.

Һ. Такташ “Мәхәббәт тәүбәсе” поэмасы.

Г. Кутуй “Тапшырылмаган хатлар” повесте.Әсәрдә мәхәббәт,гаилә, бәхет мәсьәләләренең бирелеше.

<предыдущая страница | следующая страница>