Э

эздереп – өздереп. Ул шындый эздереп-эздереп тал'йан гармунын тарта, әле кушылып йырлап та йибәрә, аwылда анарга сыкланмаган кеше калмый иде.

эзлегү – өзлегү. Ылан тапканның икенце кенендә үк алма матыйкларга цыккан, шыннан эзлеккән, бик ызак касталанып йатты мескен.

элдертү – кызу итеп йөгереп китү. Малайга берсәк акца биргән идем, шатлыгыннан артына да карамыйца элдертте генә.

эләк [ - ягода] – җиләк. Быйыл бетен семйабыз белән эләккә бардык, баруwыбыз бушка булмады, берницә кушил йир эләге зыйдык.

элек [ - мозг] – җелек. Сүwәк кимерергә бик йарата, wатып элеген дә сура, анардан сың кычыкка да бернәстә дә калмый.

элек кицтән – кичтән үк. Балыкка барырга туры килсә, элек кицтән үк бетен әрбирләрне хутлап куйабыз, ату иртә белән генә элгереп булмый.

эленге [ - штора] – тәрәзә пәрдәсе. Йаз башы йиткәц башта ызбаны йуwабыз, ә аннары эленгеләрне йуwып, ут'уклап йаңыдан элеп куйабыз.

энә [ - иголка] – инә. Әби әле шындый йакшы күрә, энәне дә үзе күзли, газитларны да күзлексез укый.

эрәтүце [ - подсказчик] – өйрәтүче. Берсәк сүләмицә тыр әле, синнән башка да акыл эрәтүцеләр йитәрлек, инде киңелем кат'ып бетте.

эргә – 1) эрәңге [ - клен). Бабай балта сабын эргәдән йасый иде, ул агац каты, сап тымат та була, ызакка да цыдый. 2) өйне җылыту өчен идән астына салынган туфрак, нигез. Эргәне идән зәйгәнце салып калдырсаң уңайлы була, ату идәнгә баш тийә, туфрагын да бәреп булмый.

эре [ - отруби] – көрпә. Ул тирмән йакшы тарттыра, ыны wак була, иләгәц тә эресе калмый дийәрлек.

эс-баш [ - одежда] – кием-салым. Быйыл малайыбыз йәй буйы эшләде, файдасы да булды, эс-башын йаңартты.

эте-пете – этем-петем, эте-бете. Хазерге танцыларның кызыгы да йук, бетен эте-пете зыйыла, рахәтләнеп ал'анып та булмый. Йолкыш-молкыш – йәмщиктә, этем-петем – кантурда (мәкаль – Татар халык... – Т.2, 1963: 110).

эцәк – эчәк. Безнең йакларда казның эцәген бәрмиләр, аны йуып, цистартып айагына цырныйлар, бу инде, хазергецә әтсәк,диликатес' булып санала, аны кадерле кунакларга гына бирәләр.

эце – өчесе (үленең). Безнең йакларда үленең эцендә ирләрне айырым, катыннарны айырым йәшәләр.

эцлекле – эчкерле. Бигрәк эцлекле кеше ул, бер ацуланса йыл буйы да сүләшмәскә, йәшмәскә булдыра.

эшәнү [ - прохудить] – туза башлау (кием). Улым, каст'умың эшәнә башлаган, мәктәпне бетергән цакка йаңыны алырбыз инде.

эшетү [ - озноб] – туңдыру, бизгәк тоту. Мине башта бик каты эшетте, аннары тир бәреп цыкты, жарым күтәрелде, шыннан сың инде вырач йәштек. Беген кенсәтә эшетте, касталанмасам гына йарар, башкарасы эшләрем, күрәсе кешеләрем бар иде.

эшти – щи. Әби йаз башы йиткәц, терле үләмнәр зыйып, шылардан эшти пешерә. Иши булды башыбыз, эшти булды ашыбыз (мәкаль – Татар халык... – Т.2, 1963: 599).

Мәкальләр, әйтемнәр һәм фразеологик берәмлекләр

Чүпрәле сөйләше турында сүз йөрткәндә, бу төбәккә генә хас мәкальләрнең, әйтемнәрнең, фразеологик берәмлекләрнең булуын да ассызыкларга кирәк. Тик бу турыда яза башланганчы, без мәкаль сүзенең нәрсә аңлатканын искә төшереп үтик. Н.Исәнбәт язуынча, “сөйләшкәндә сүзгә ямь һәм куәт бирү өчен, көнкүрештә күп сыналган дәлил яки шигъри бер мисал урынында әйтеп йөртелә торган кыска, ләкин гомуми бер тирән мәгънәне эченә алган төгәл җөмләле халык хикмәте әсәрләре мәкаль дип әйтелә” ( Татар халык ... – Т. 1. 1959: 16, 17 ).

Моннан ике мең ярым ел элек яшәгән Аристотель “Әгәр мәкальләр булмаса, борынгы халык хикмәтләре безгә килеп җитмәгән булыр иде”, – дип язып калдырган.

М.А.Шолохов заманында болай дип язган: ”Необозримо многообразие человеческих отношений, которые запечатлелись в чеканных народных изречениях и афоризмах. Из бездны времен дошли до нас в этих сгустках разума и знания жизни радость и страдания людские, смех и слезы, любовь и гнев, вера и безверие, правда и кривда, честность и обман, трудолюбие и лень, красота истин и уродство предрассудков” (Шолохов М.А., 1984: 3).

Үткән гасырның 30 нчы елларында әйтем дигән бер сүз үзенә мәйдан ала. Әйтем мәкаль дигән сүздән бер дә калмый, һәркайда “Мәкальләр һәм әйтемнәр” булып йөри ( Татар халык ... – Т. 1, 1959: 17 ).

Фразеологик берәмлекләр исә сөйләмне баетуда, аны көчлерәк һәм үтемлерәк итүдә, әдәби әсәр стиленә сәнгатьлек бирүдә, фикерне тулырак ачуда зур роль уйныйлар (Әхәтов Г.Х., 1928: 3).

Татар теле мәкальләргә гаять бай. Заманында аларны җыю, билгеле бер тәртипкә салу буенча галим һәм язучы Н.Исәнбәт әйтеп бетергесез зур эш башкарган. Ул 38670 мәкальне өч томлык китап итеп бастырып чыгарган.

Бу бүлекне язарга тотынганчы, без һәр томны, ә аларның һәркайсы меңнән артык биттән тора, зур игътибар белән актарып, өйрәнеп чыктык һәм кайбер нәтиҗәләргә килдек.

Әлеге хезмәткә берничә дистә мең мәкаль һәм әйтемнәр кертелгән булса да, һәр төбәктәге барлык мәкальләр дә анда чагылып җитмәгән, чөнки экспедицияләр озак вакыт бер төбәктә була алмый, ә кайсыбер мәкальләр, һәм шулай ук сүзләр дә, бик сирәк, билгеле бер мизгелләрдә генә кулланылырга мөмкин, шуңа күрә дә аларга галимнәрнең юлыкмый калуы табигый. Мәсәлән, без Чүпрәле төбәгеннән дә шундый мәкальләрне, әйтемнәрне һәм фразеологик берәмлекләрне шактый таптык.

Җыентыкта китерелгән һәм без атап үтә торган кайбер мәкальләрдә сүзләр тәртибе бүтәнчә булган яки бөтенләй башка сүзләр, яки сүзләр төркеме белән дә аерылганын күрәбез. Мәсәлән, “Бар йараштыра, йук талаштыра” Чүпрәле); “Барлык яраштырыр, юклык талаштырыр” (Татар халык ... – Т. 3, 1967: 225); “Бар сөештерер, юк төештерер” (Татар халык ... – Т. 3, 1967: 117) һ.б.

“Бер йылга куйан тиресе дә цыдый” (Чүпрәле) – “Бер елга куян тиресе дә түзә” (Татар халык ... – Т. 3, 1997: 915). “Мунчәлидән Буа туры” (Чүпрәле) – “Әйләнечтән юл туры” (Татар халык ... – Т. 3, 1997: 117) һ.б. Тагын бер мәкаль-сынамышка туктыйсыбыз килә. Н.Исәнбәттә ул түбәндәгечә әйтелә:

Җидедә – җиткерә;

Сигездә – сикертә;

Тугызда – туктата; Чүпрәле сөйләшендә түбәндәге

Унда – уйната; үзгәрешләр бар:

Унбердә – күк табан;

Уникедә – б... табан; – б... табан;

Унөчтә – су табан; – юк табан;

Ундүрттә – дүрт ат сабан. – сөр сабан.

Шуңа күрә дә аерымлыклары аз гына булган мәкальләрне дә без үзебезнең хезмәтебезгә керттек, ә инде алар белән янәшә аларның төрдәшләрен яки мәгънәдәшләрен дә күрсәттек. Мәсәлән, югарыда китерелгән әйтемдә, безнең карашка, чүпрәле сөйләшендәге мәгънә дөрескәрәк туры килә, чөнки унөчтә инде кар өстендәге чана табаны эзләре беткән була, шуңа да “юк табан”, ә “дүрт ат сабан”га караганда “сөр сабан” матуррак һәм аңлаешлырак яңгырый.

Еллар үтү белән, кайбер мәкальләр кулланудан төшеп калырга мөмкин яки бик сирәк искә алыналар. Н. Исәнбәт Чүпрәле төбәге буенча берничә дистәдән артык мәкаль атап үтә. Хәзерге заманда бу мәкальләр кулланылмый диярлек, һәрхәлдә без аларны очратмадык. Шулай да аларны аерым рәвештә бирергә булдык.

Н. Исәнбәт җыентыкларындагы күп мәкальләрнең кайсы төбәктә язып алынганы күрсәтелмәгән, әмма мәкальдә көнбатыш диалектка хас сүзләр дә кулланылган булу, аның шушы диалект сөйләшләренә хас икәнен раслый . Мщсщлщн, “Алмагачта әкәлә, имән агачында алма үсмәс” (Татар халык ... – Т. 1, 1959: 868); “Алаша кибәннән өрекмәс” (Татар халык ... – Т. 1, 1959: 727); “Күрмәс тәвәне дә күрмәс” (Татар халык ... – Т. 2, 1963: 786); “Кастага татлы да ацы” (Татар халык ... – Т. 2, 1963: 934) һ.б.

Бер үк мәкаль берничә мәгънәне аңлатырга мөмкин. Н. Исәнбәт тә мәкальләрдәге беренчел һәм икенчел мәгънәләр турында сүз йөртә. Әйтик, эт, ат яки бүтәннәр турында беренчел мәгънә, ә икенчел мәгънәгә күчерелүе асылда кешегә мисал итү өчен була (Татар халык ... – Т. 1, 1959: 51). Мәсәлән, “Түбәсе карабодай саламы белән йапкан” дигән мәкальне алыйк. Гомер-гомергә бездә йорт, абзар түбәләрен карабодай саламы белән япмаганнар, чөнки ул суны үткәрә. Бу мәкаль инде кешегә күчергәндә, берәүнең башкалар сөйләгән сүзне аңлап торганын белдерә, аның алдында сак сөйләшергә кирәк икәнлегенә ишарә ясый.

Тагын “Кигәwеннән бал ашап булмый” дигән мәкальне алыйк. Дөрестән дә, кигәвен бал җыймый, шуңа күрә аның балын ашап булмый. Бу аның беренчел мәгънәсе. Икенчел мәгънәсендә ул саран кешене аңлата, чөнки саран, балы булса да, бүтәннәргә өлеш чыгармас, чыгарса да бик аз гына чыгарыр. Шулай ук “Кычык куригын үзе күтәрмәсә, аны кем дә күтәрми”, “Ын йаларга эрәнгән кычыкны тирмәннән кусаң да китми” һ.б. ике мәгънәдә кулланылырга мөмкин.

“Макысын кагу” дигән фразеологик берәмлек, мәсәлән, җисемнең сыйфатына карап кулланырга тиеш. Әгәр өлгергән мәкнең тартмасын селкесәң бөтен орлык коелып бетәчәк, буш тартма гына калачак. Шулай булгач кешегә карата әйтелгән “макысын кагу” ул кемне дә булса бөлгенлеккә төшерүне аңлата булып чыга.

Галимнәр күп тапкырлар раслаганча, телләр бушлыкта яшәмиләр, бәлки бүтән телләр белән даими бәйләнештә булалар, үзләрен алардагы сүзләр белән баеталар һәм, киресенчә, үзләре дә башка телләргә йогынты ясыйлар. Мәсәлән, русларга татарлардан кергән мәкальләрнең санын 3500-ләр чамасы дип исәплиләр (Биредә Кырым, Кавказ халыкларының кайберләре дә татар исемендә булса кирәк). Шул ук вакытта татар телендә дә 1000 гә якын алынма мәкаль (шуларның 300е русныкы) булуы турында фикер әйтелгән (Татар халык ... – Т. 1, 1959: 44, 48).

Бу күренешне без үзебезнең сөйләштә дә күрәбез, чөнки чүпрәле сөйләше вәкилләре ничәмә-ничә еллар руслар, чувашлар һәм башка халыклар белән аралашып яшәгәннәр. Мәсәлән, русларда да, безнең төбәктә дә кулланыла торган мәкальләрнең кайберләренә тукталып үтик: “Сакланганны алла саклый” (Береженого бог бережет); “Йаңы митла йаңыца себерә” (Новая метла по-новому метет); “Тырнак астыннан кер эзли” (Искать грязь под ногтями) һ.б. Дөрес, безнең карашка, аларның иң беренче тапкыр кайсы телдә кулланыла башлауларын бүгенге көндә ныклап торып әйтү авыр.

Безнең фикеребезчә, “Әз дә йитә, күп тә бетә”, дигән мәкаль чуваштан мишәргә күчкән булырга тиеш, чөнки ул чувашча колакка ятышлырак булып яңгырый: “ Сахăл да çитет, нумай та петет”.

Вакыт узу белән, кайбер мәкальләрнең эчтәлегенә карата да фикерләр үзгәрергә мөмкин. Мәсәлән, “Бөкрене кабер генә төзәтә” (руста: Горбатого могила исправит) дигән мәкаль бик күптән билгеле. Соңгы вакытта бездә дөрестән дә шулаймы икән соң дигән шикләнү туды, бу шикләнүләр археологик тикшеренүләр барышында бөкре кешеләрнең скелетлары табылу белән дә көчәя. Әйтик, В. Гюгоның “Собор Парижской богоматери” исемле әсәрендә яшь кыз скелеты (Эсмиральда) белән янәшә бөкре (Квазимодо) скелеты табылу турында языла. Шулай булгач, мәкальнең “Бөкрене кабер дә төзәтми” дигән варианты дөресрәк була. Билгеле, мәкальдә сүз бөкре турында гына бармый, биредә төп рольне икенче мәгънә уйный булса кирәк, чөнки аны начар гадәт (урлау, эчү, сүгенү һ.б.) кешенең үзе белән кабергә киткәч кенә бетә, дип аңлап була. Бу мәкальгә мәгънәдәш булып “Цир китә, адәт китми” дигән сүзләр тора. Бер уңайдан О. Бальзакның “Көнчеләр үлә, ә көнчелек кала” дигән афоризмын искә төшереп узу да урынлы булыр.

Без һәр мәкальгә кыскача аңлатма һәм аның кулланылышына мисал бирергә тырыштык. Билгеле, мисаллар әдәби әсәрләрдән түгел, ә халык арасында сөйләшкәнчә китерелә. Аларда китерелгән исемнәр очраклы рәвештә генә алынды (кайсыберләре инде фани дөньяны куйганнарның якты истәлеген искә алу өчен дә кулланылды. – И.Г.), щуңа күрә дә, укучылар алардан үзләрен эзләмәсләр дип уйлыйбыз.

Мәкальләр һәм әйтемнәр алфавит тәртибендә бирелә, чөнки, аларның бик үк күп булмавын искә алып, без аларны тематик төркемнәргә бүлмәдек. Инде мәкальләрнең үзләре белән таныштыруга күчәбез.

Иң элек Н.Исәнбәт хезмәтендәге чүпрәле төбәгендә табылган мәкальләрне бирәсебез килә.

Беренче томга кергән мәкальләр:

- Иртәгә ныклап эшләрмен, бүгенгә ял итим әле, дигән ди ялкау.

Бүген тырышып эшлим әле, иртәгә ял итәрмен, дигән ди тырыш (336 б.);

- Кабак бик зур да поты бер тиен - Шатыршан авылы (863 б.).

Икенче томдагы мәкальләр:

• 
  Егет фартавай, атлар тарталмый – Ышланка авылы (24 б.);
  
• 
  Йөз матурлыгыннан үз матурлыгы кыйммәт (52 б.);
  
• 
  Кызлар әйтер: элек патшага, аннан санатка, ә соңыннан солдатка да ярый (65 б.);
  
• 
  Ызба күрке – хатын, йорт күрке – ир (206 б.);
  
• 
  Ата – ак тирәк, бала – яфрак (328 б.);
  
• 
  Бала димәк – татлы бәла – Шатыршан (333 б.);
  
• 
  Туганыңнан бизмә, нәселең корыр (436 б.);
  
• 
  Торна килде казан асты,
  

Чыпчык килде тоз салды,

Чәүкә килде пешерде,

Саескан килде төшерде (572 б.);

• 
  Исерекне аек итсәң, хатын бул,
  

Аек итмәсәң, башың йол – Шатыршан, (768 б.);

• 
  Йәшлегеңне бозма, Картлыгыңа узма (828 б.);
  
• 
  И дөнья,
  

Буялган йонга,

Буялсае мамыкка,

Рәхәт булыр иде халыкка – Шәйморза (816 б.);

• 
  Әдәм җитәр йөзгә, ун ел саен төсе үзгә (847 б.).
  

Өченче томдагы мәкальләр:

- Үз илең – үз анаң, үзгә ил – үги анаң (68 б.);

- Уйный белмәгән орып качар (86 б.);

- Тәртәгә сугып, чәркәгә тигезмә (103 б.);

- Дошман килсә йөзгә йөз, кыю эш ит, өнен өз (402 б.);

- Җаны ачыганның теле ачы – Шатыршан, (420 б.);

- Күз күңелнең шәүләсе, ялган дигән матамал чыкмас җанның хәйләсе (448 б.);

- Пычрак авыздан пычрак сүз, якын торма, битеңә чәчрәр (477 б.);

- Белеклесен белекле дә, борын асты элекле (588 б.);

- Җүләр бәя сорый, акыллы юнь бирә - Ышланка, (618 б.);

- Ташкын булсаң – басыл, юшкын булсаң - асыл (654 б.);

- Ардаксызның аркасы туза (819 б.).

Инде Чүпрәле төбәгендә кулланышта булган мәкальләр, әйтемнәр,

фразеологик берәмлекләргә күчик:
Аwыз тәме йибәрү – күңел тартмаган кеше белән сөйләшүнең кирәк булмавына ишарә. Әй, аның белән аwыз тәме йибәреп тыргинца, сүләшмицә генә китәм дә барам.

Аwызы сүләгәнне кылагы ишетми – сүзне уйламыйчарак сөйләүче турында. Төрдәше: Авызың әйткәнне колагың ишетсен (Татар халык ... – Т. 3, 1967: 505). Синең бит аwызың сүләгәнне кылагың ишетми, кеше алнында хурлыкка калдырырга мужыш, ван'а, ул сүләсен.

Аwызына шайтан текергән – оста һәм күп итеп сөйләүче кеше турында. Аның аwызына әтерсең шайтан текергән, бер туктаусыз сүли дә сүли, бетен кешене үзенә карата.

Аwызың кыйык булса кезгегә ацуланма – гаеп үзеңдә булса кешегә үпкәләргә кирәкми. Тагын бер тапкыр әтәм, аwызың кыйык булса кезгегә ацуланма дигәндәй, аның ни айыбы бар сың?

Аwылның кычыгы да аwылга карап эрә – туган җирне хөрмәт итүне аңлата. Төрдәше: Авыл эте авылына таба өрә ( Татар халык ... – Т. 1, 1959: 664). Дустым, син шыны ынытма, аwылның кычыгы да аwылга карап эрә, без дә йакташларга йәрдәм кулы сузарга тийешбез, тул'кы сүз белән генә калырга тигел.

Аwыртмаган башка тимер тарак – көтмәгән җирдән килеп чыккан хәл яки мәсьәлә. Төрдәшләре: Авыртмас башка тимер тарак. Авыртмас башка тимер таяк ( Татар халык ... – Т. 2, 1963: 908). Син дә аwыртмаган башка тимер тарак булдың инде, йә берәр атна алыннанырак, йә сыңырак килмәдең, хазер айак астында йир йана тырган цак, синең белән маташып тырырга бер сикунт wакыт йук.

Адәм цырайы йук – төзсез, авыру. Бабайга нәстәдер булган ахрысы, битендә адәм цырайы йук.

Азаудагы кырымны сүләмә – күптән булган хәл турында сөйләү. Син тагын азаудагы кырымны сүләп йибәр, әттем бит сиңа бу әллә кач'ан булган эш дип.

Азбарына керсә йиткән – мәгънәсе белән якынча тәңгәл килү. Ул кадәр тикшереп тырмасаң да йарый инде, берсәк азбарына керсә йиткән бит, газитка бастырырга тигел лабаса.

Ай күрде, кыйаш алды – бик тиз вакытта юкка чыгу, тиз бетү, үтү. тәмамлану. Санаулы кеннәр бик тиз уза шул, ай күрде кыйаш алды дигәндәй, утпыскым бетте дә китте.

Айак кырып тыру – берәр төрле эшкә, тәкъдимгә әзер булу. Бик бырныңны күтәрмә мине алыштыруцы йук дийеп, ван'а, ишек артында эшкә алыгыз дип күпме кеше айак кырып тыра, шынарга күрә сыңгы тапкыр әтәм, эшләсәң йакшы эшлә, эшләмәсәң, сау бул.

Айак салу - өйгә кергәндә аяк киемен салып калдыру турында. Сиңа ницә тапкыр әттем инде, мәктептәп кат'кац үгә айагыңны салып кер дип.

Ак сакаллы йәш йегет – тышкы кыяфәте белән карт күренсә дә, күңеле белән яшь кеше. Абзыйыгыз әле бер дә бирешми, әтерсең нә ак сакаллы йәш йегет, хыт' беген үзен мәйданга керәшергә цыгар.

Акны күрдем, абындым – тиз ышану, ис китү. Мин бит инде акны күрдем, абындым: башымны ал'андырды да куйды йаwыз катын, хазер мыни бергә ике малай үстерәбез.

Ала каргадан алацагың булсын – кемгәдер изгелек эшләү, чөнки бервакыт ул кешенең дә сиңа яхшылык белән җавап бирүе мөмкин. Төрдәше: Ала каргада аласың булсын ( Татар халык ... – Т. 1, 1959: 593). “Ала каргадан алацагың булсын”, – дигәннәр бабайлар, шынарга да кызганмадым инде, акцасын да бирдем, кийемен дә.

Али пикесе – үткен пычак, пәке. Бабайның цалгы пыцагы бар иде, кар'ап йибәргәц «али пикесе»нә аләнә (цалгы пыцагы – чалгы тимереннән ясалган пычак. - И.Г.).

Алма: “Алып барам , ә алып кат'мийм”,– дир – бәрәңгенең туклыклылыгы аз, шуңа күрә аны гына ашап күп эш чыгарып булмый. Төрдәше: Бәрәңге алып кына бара, алып кайтмый ( Татар халык ... – Т. 2, 1963: 636). Син бездән нинди эш кетәсең инде, алма ашатып кына ден'йа йимертеп булмый, алма ул алып кына бара, ә алып кат'мый.

Алыннан кыцкырган кукының башы таз була – эшне бетерми торып мактанган, шапырынган кеше турында әйтелә. Мәгънәдәшләре: Иртә кычкырган кәккүкнең башы таз булыр ( Татар халык ... – Т. 1, 1959: 592); Алдан кычкырган кәккүкнең теле сакау булыр ( Татар халык ... – Т. 1, 1959: 591). Йаңы мәктепне беренце синтәбергә ацабыз дигәннәр иде, йаңы йыл да узды, мәктеп хаман йук – алыннан кыцкырган кукының башы таз була шул.

Андагы берлек - мындагы берлек. Мәгънәдәше: Читтәге бер тиен монда да бер тиен ( Татар халык ... – Т. 3, 1967: 157).

Мәзәкчәсе: Бер йегет, ызак йыллар цит йирләрдә терле эшләрдә эшләп, туган йакларына кат'кан. Цәйләр эцелгәц, дәалар кылынгац әтәсе анардан:

– Улым, син шул кадәр йыллар цит йирләрдә эшләдең, күп акца алып кат'кансыңдыр инде? – дип сыраган.

– Әтәй, андагы берлек - мындагы берлек инде ул, шынарга күрә алып кат'ып тырмадым, – дип йаwап биргән улы.

Аныкы айак ыцлы – фикерен тиз үзгәртүчән кеше. Аның сүләweнә бик ышанып бетеп булмый, аныкы айак ыцлы, беген бер терле, иртәгә икенце, шынарга күрә берницә кен кетик әле.

Аның белән бутка пешереп булмый – уртак фикергә килеп булмый торган кеше турында. Мин бул'шы аның йанына бармыйм, баребер аның белән бутка пешереп булмый, үзең барып кара, шәт сине тыңнар.

Аның үз сигезе сигез – бүтәннәр сүзенә колак салмаучы. Төрдәше: Һәркемнең үз тугызы тугыз ( Татар халык ... – Т. 1, 1959: 394). Ул бабай белән спурлашуның файдасы йук, аның үз сигезе сигез, баребер ышандырып булмый.

Арт кашырга да wакыт йук – эшнең күп, вакытның тыгыз булуын аңлата. Хат йазмаган эцен ацуланма инде, хат йазырга тигел, арт кашырга да wакыт йук, шулкадәр эшебез күп, шының эстенә әле тикшерү дә кетәбез.

Артым суwынды – кемгә дә булса карата күңел кайту. Аны күрәсем дә килми, артым суwынды үзеннән, бик пакыс' кеше булып цыкты ул.

Артын бирсә дә сүзен бирми – бик тә үзсүзле кеше турында әйтелә. Аның белән ыспурлашуның файдасы йук, ул артын бирсә дә, сүзен бирмәйәцәк, берницек тә аны ышандырып булмый.

Артына да уз – бәхәсләшүнең файдасы булмау турында. Миңа калса ник артына узмыйсың икән, баребер сүземнән кире кат’мыйм хәм кат’майацакмын да.

Артына тибү – эштән куу. Аның артына типкәннәр икән, бик йакшы булган, алла бар ул, ату бик бырнын күтәреп, беркемне дә күрмицә йери башлаган иде.

Арыш быламыгы – булдыксыз кешегә әйтелә. Йукка без аны үзебезнең арага алдык, ул бит арыш быламыгы, анардан рәтле эш цыгар микән.

Астындагысын алты ай эзләгән – бик әкрен эш итүче кеше. Мәгънәдәше: Астындагын алты ай, янындагын җиде ай, кырындагын кырык ел эзләгән (Татар халык ... – Т. 3, 1967: 212). Астындагы атын алты ай эзләгән (Татар халык ... – Т. 3, 1967: 640). Аның кебекләргә бит: “Астындагысын алты ай эзләгән”, – диләр, кемнең башы йитте икән шындый аwыр эшне анарга кушарга?

Асты-эскә килү – буталып бетү, таркатылу. Кицә күршеләр ыланнарын безгә кертеп калдырганнар иде, мин эштән кат'канцы үнең асты-эскә килгән.

Асыл кыш айагыннан билгеле – яхшы кеше турында. Мәгънәдәше: Май чүлмәге тышыннан билгеле. Асыл кыш айагыннан билгеле шул, күрәмсең, Гелфийәнең сүләweндә дә айрым бер йәм бар.

Ат' дигәндә тут' – эшне әйтү белән башкарырга боеру. Төрдәше: “Айт” дигәндә “ялт” итеп тор (Татар халык ... – Т. 1, 1959: 339). Синеке инде бигерәк тә тиз: “ат'” дигәндә “тут'” булсын, берсәк кеткәннән бернәстә дә булмас.

Ата йалкау – бик тә ялкау кеше. Мәгънәдәше: Аткырыны буйга алып салмый. Аның кебек ата йалкауны йир йезендә табалмассың, ул бит ашаган табагын да алып урнына куймый, ә сез анардан әллә нәстәләр эшләтмә келисез.

Аткырыны буйга алып салмый – ялкау кеше. Мәгънәдәше: Ата ялкау. Үләнгәц ницек тырмыш алып барыр икән, ул бит аткырыны буйга алып салмый, шул, берәр йакшы катынга эләксә генә.

Атны су йанына китереп була, ә эцертеп булмый – ирексезләп берәр эшне эшләтү авыр икәнлеге турында. Кызыгыз укырга келәми, шыны аңнагыз, әткәннәр бит:”Атны су йанына китереп була, ә эцертеп булмый”,– дип, әле wакыт узмаган, күцерегез сез аны үзгә институтка.

Атта да бар, тәртәдә дә – берәр низаг булганда, гаепне ике яктан да эзләргә кирәклеген ассызыклау. Мәгънәдәше: Атта гаеп булган кебек, тәртәдә дә бар (Татар халык ... Т. 3, 1967: 512). Улым, атта да бар, тәртәдә дә дигәндәй, айып килендә генә тигел, синдә дә бар, йакшылап уйла да, килешегез, ицмасам балаларыгыз хакына.


<предыдущая страница | следующая страница>