Перейти на главную страницу
Машғулот вақти -2 соат |
Талабалар сони : та гача |
Машғулот шакли |
Кириш-ахборотли машғулот |
Машғулот режаси 1. Ишлаб чиқариш мухитидаги физикавий омилларнинг гигиеник аҳамияти, уларнинг зарарли таъсирини олдини олиш тадбирлари –
3.Ишлаб чиқариш мухитидаги биологик омиллар, бу омилларга боғлиқ бўлган касалликларни олдини олш тадбирлари |
Машғулот қисқача анатацияси: Ишлаб чиқариш мухитидаги физикавий омилларга умумий таъриф. Номувофиқ микроиқлим, шовқин, тебраниш. Саноат чанглари, чангларнинг таснифлари, чангга доир патология хақида тушунча ва уни олдини олиш тадбирлари. Ишлаб чиқариш мухитидаги биологик омилларнинг гигиеник ахамияти, касбга оид инфекциялар хақида тушунча, уларни олдини олиш тадбирлари |
Ўқув машғулотнинг мақсади: |
Талабаларни ишлаб чиқариш корхоналаридаги энг мухим физикавий, кимёвий, биологик омиллар ва шунга мувофиқ корхоналарда ишлаб чиқариш мухитини соғломлаштиришга доир мухим тадбирларга таърифлар билан таништириш. |
Таълим бериш усуллари |
Кургазмали,маъруза,суҳбат |
Таълим бериш шакллари |
Оммавий,жамоавий |
Таълим бериш воситалари |
Ўқув қўлланма,дарслик,маъруза матни,проектор,комьпютер |
Таълим бериш шароити |
Методик жиҳатдан жиҳозланган аудитория. |
Мониторинг ва баҳолаш. |
Оғзаки назорат:савол-жавоб. |
Машғулот вақти -2 соат |
Талабалар сони : та гача |
Машғулот шакли |
Кириш-ахборотли машғулот |
Маъруза машғулотининг технологик картаси
Иш босқичлари ва вақти. |
Таълим берувчи |
Таълим олувчилар |
Тайёрлов босқичи 10 дақиқа |
1.Мавзу бўйича ўқув мазмунини тайёрлаш. 2.Кириш маърузаси учун тақдимот слайдаларини тайёрлаш 3. Фанни ўрганишда фойдаланиладиган адабиётлар рўйхатини ишлаб чиқиш 1.Алексеев С.В., Усенко В.Р., Мехнат гигиенаси. - М., 1988 2.Румянцев Г.И., Вишневская Г.П., Козлова Т.А. Общая гигиена.-М.,1985 3.Подунова Л.Г. Руководство по методам санитарно-гигиенических исследований.- М., 1990 |
|
1. Ўқув машғулотига кириш (15 дақиқа) |
Талабаларни ишлаб чиқариш корхоналаридаги энг мухим физикавий, кимёвий, биологик омиллар ва шунга мувофиқ корхоналарда ишлаб чиқариш мухитини соғломлаштиришга доир мухим тадбирларга таърифлар билан таништириш. |
Тинглайди Ёзиб олади Ёзиб олади
|
2 – асосий босқич (55 дақиқа) |
1.Мавзуни тушунтириш 2. Кўргазмали плакатлардан фойдаланади 3. Слайдалар, мультимедиалардан фойдаланади 4. Мавзулар асосида берилган маълумотларни умумлаштиради ва хулосалайди |
Тинглайди Ёзиб олади Ёзиб олади |
3-якуний босқич (10 дақиқа) |
1. Якунловчи хулоса қилади 2. Мустақил иш беради 3. Уйга вазифа беради
|
Тинглайди Ёзиб олади Ёзиб олади
|
Гигиена нуктаи-назардан ишлаб чикариш мухитидаги микроиклимни икки гурухга булиш мумкин: киздирувчи (ута киздирувчи) ва совутувчи микроиклим.
Киздирувчи микроиклим куп жихатдан куйидаги корхоналар учун жуда хосдир, чунончи, технологияси буйича узидан иссик таркатувчи манбалари бор булган корхоналар; металлургия корхоналари, кимёвий реакторлар, эритиш, кизитиш ва бошка турдаги иссиклик оркали ишлов бериш жараёнлари кабилар, Таъкидлаш лозим-ки, узидан иссик чикарувчи манбалар деярли барча корхоналарда бор, демак-ки, УзР-нинг иссик иклими шароитида ёз фаслида ишчилар организмига номувофик таъсир этувчи микроиклим шароитини вужудга келтириб чикаради.
Киздирувчи микроиклим учун юкори харорат паст хаво харакати, хавонинг куруклиги (айрим корхоналарда юкори харорат юкори намлик билан биргаликда учрайди (темир-бетон конструкциялари ишалб чикувчи заводлар, текстил саноати, тери ошлаш ва уни кайта ишлаш корхоналари кабилар). Бундан ташкари, бундай корхоналар учун кизиган жихозларнинг мавжудлиги ҳам жуда хос булиб, ифракизил нурланишларнинг манбаи хисобланади ва унинг таъсири окибатида унинг умумий таъсиридан ташкари, катаракта касаллиги ривожланиши мумкин ("шишадамгирлар катарактаси").
Киздирувчи микроиклимга хос булган келтирилган омиллар асосан организмнинг иссиклик бошкарилиш жараёнига таъсир курсатади. Терлаш хисобига организмдан узатиладиган иссиклик микдори кескин кутарилади, натижада бир иш сменаси давомида одам 8 л гача сувни йукотиши мумкин. Тер билан биррга организмдан тузларнинг чикиши ҳам кузатилади (биринчи навбатда хлоридлар). Ага шу фонда ишчилар организмида бир катор функциоеал узгаришлар келиб чикади ва у патология холатларигача етиб бориши мумкин. Нафас ва пульс уриши тезлашади, азот алмашинуви узгаради(оксилларнинг жуда тез парчаланиши) , организмдаги витаминлар микдори камаяди, айникса "С витамини", сув ва ткуз алмашинуви издан чикади. Киздирувчи микроиклим узок муддат давомида таъсир этганда ишчилар организмида мушакларнинг тиришиб кискариши кузатилиши мумкин -"тиришиш касаллиги"-, у сув ва туз мувозанатининг бузилишига богликдир. Ишчилар организмга ёркин кузга ташланадиган иссиклик таъсири иссик уриш ва тусатдан хушдан кетиш холатини келтириб чикариб, тана хароратининг кутарилиши билан боради.
Ишчилар организмининг кизишини олдини олиш тадбирлари комплекс булиши керак, ва у ҳам микроиклимни яхшилашга ва ҳам организмга иссикнинг таъсирини юмшатишга каратилган булиши керак. Микроиклимни яхшилаш учун агар технология буйича имконият булса кизиган жихозлар юзасини изоляция килиш зарур. Ишчи хоналар хавосини аэрация килиш ва сунъий шамоллатишнинг аҳамияти катта. Цех хавосини аэрация килиш учун кизиган жихозларнинг тепа кисмидан хавони сунъий тарзда суриш ва кизиган хавони ташкарига чикариб ташлаш мосламалари урнатилади, бунда цех ичига ташкаридаги тоза хаво эшиклар ва деразалар оркали кириши назарда тутилади. Бизнинг иссик иклим шароитимизда йилнинг иссик фаслида аэрация факат хаво харакати тезлигини оширади холос, аммо хаво хароратини пасайтирмайди, чунки хаво хароратининг узи ҳам 45-46 даражада булади. Бундай шароитда хавони сунъий тарзда шамоллатиш талаб этилиб, берилаётган хавони салкинлаштириш максадга мувофик (кондиционерлаш). Бирок катта-катта эшиклари бор булган цехлардаги хавони кондиционерлар ёрдамида мувофиклаштиришнинг деярли имконияти йук, шунинг учун бундай шароитда микроиклим параметрлари жуда юкори булган иш жойлари хавосини хаво душлари ёрдамида салкинлаштириш мумкин булади. Иссик цехлардаги ишчиларда туз-сув алмашинувининг бузилишини олдини олиш учун уларни туз кушилган ичимлик суви билан етарли даражада таъминлаш зарур. Бу йуналишдаги энг яхши йул ана шундай иссик цехларга газлаштирилган сувларни бериувчи сатураторларни урнатиш хисобланади. Ишчилар организмнинг ташки мухит билан иссиклик алмашинувига таъсир курсатмайдиган махсус кийимлар билан таъминланиши керак. Иссик микроиклим шароитида организмдаги оксил ва витаминларнинг парчаланишини тезлашишини инобатга олиб, ишчиларнинг овкатланишини тула кийматли булишига эътибор каратиш ва уларга поливитаминлар (драже куринишидаги) бериш тавсия килинади.
Куриш органига инфракизил нурланишларнинг зарарли таъсирини олдини олиш учунишчиларнинг ҳаммаси химоя кузойнаклари ёки тусиклар (щит) билан таъминланиши керак.
Ишлаб чикариш мухитидаги совутувчи микроиклим паст харорат, хаво харакатининг юкорилиги ва купинча юкори намлик билан таърифланади. Бизнинг иклим шароитимизда совутувчи микроиклимга нисбатан шундай фикрлар борки, биздаги саноат корхоналари учун совутувчи микроиклим жуда ҳам характерли эмас деган фикрлар мавжуд. Аммо, жуда куп текширишларнинг натижалари шуни курсатмокда-ки, катта-катта цехларга эга булган корхоналарда (мас., курилиш индустрияси корхоналари) ги цехларнинг дарвозаларнинг хажми жудда катта булиб, улар оркали транспорт воситаларининг кириб чикиши кузда тутилган. Шунинг учун бундай цехларда коида буйича киш кунлари хаво харорати 7-13оС атрофида, хавонинг намлиги эса 85% гача етади, хавонинг харакати тезлиги купинча 1 м/секдан юкори булади. Бундай микроиклим шароитлари харкандай тоифадаги ишчилар учун номувофик хисобланади. Бу шароит огир жисмоний ишларни бажарувчи ишчилар организмига совутувчи таъсир курсатади.
Организмни совушининг энг охирги даражаси - музлаш холатлари факат юкори хаво харакати билан кузатиладиган манфий хароратлардагина кузатилиши мумкин (мас, очик хавода ишлаш). Аммо, манфий хароратга эга булмаган совутувчи микроиклимнинг узок муддат давомида таъсир этиши ишлаб чикариш мухитининг мухим омили хисобланиб, шамоллаш касалликлари (уткир респиратор касалликлар, ангиналар, радикулитлар) ва гинекологик касалликларнинг келиб чикишига шароит яратади. Шунга боглик холда келтирилган касаллик шакллари йилнинг совук фаслларида купгина корхоналар учун характерли хисобланади. Бу касалликларнинг келиб чикмаслигини олдини олиш учун корхоналардаги микроиклимни яхшилаш катта аҳамиятга эга. Агар цехлар ёпик булса, талаб этиладиган микроиклим шароитини марказлаштирилган иситиш тизими оркали амалга ошириш мумкин. "Очик" цехларда эса (эшиклари катта булган цехлар) микроиклимни мувофиклаштиришга иссик хаво берувчи шамоллатиш мосламаларини урнатиш, эшиклар атрофига иссик хаво берувчи мосламаларни урнатиш оркали эришиш мумкин. Ишчилар эса иссик кийимлар билан таъминланиши керак. Иш жойлари якинида исисниб олиш учун махсус хоналарни ташкил килиш ва иссик чойларни ташкил килиш максадга мувофик. Бу тадбирларнинг барчаси 0058-96 Сан К ва М "Ишлаб чикариш мухити микроиклимининг гигиеник меёрлари" да курсатилган.
Ишлаб чикариш мухитидаги кенг таркалган зарарли физикавий омиллар каторига ишлаб чикаришга доир шовкинни киритиш мумкин. Шовкин деб вакт бирлиги ичида атроф мухитга турли тезлик ва жадалликда таркаладиган товушлар мажмуасига айтилади. Ишлаб чикариш шовкининг асосий манбаи - ишлаб чикаришдаги жихозларнинг айланиши, урилиши, ишкаланишидан, ҳамда кучли хаво окимлари, хаво харакати ва б.к хисобланади.
Шовкиннинг ишчилар организмга номувофик таъсир этиш мумкинлиги ва таъсир этиш даражаси шовкиннинг таъсир даражасига, таъсир этиш муддатига ва частотали таркибига богликдир (жадвал).
Одамнинг кулоги 16 дан 20 000 Гц гача булган товуш частоталарини кабул килаолади. Шовкинлар уз таркибида турли частоталардаги товушларни тутиши мумкин, шунинг частотали таркиби буйича шовкинлар паст частотали (350 гц гача), урта частотали (350-800 гц) ва юкори частотали (800 гц дан юкори) шовкинларга булинади. Шовкин даражаси 1 см2 юзага тугри келадиган энергия киймати (Вт/см2) билан таърифланади. Аммо акустика ва гигиена амалиётида купинча нисбий кийматлардан фойдаланиш кабул килинган булиб, унинг энергия кийматидан келиб чикиб, товушни кабул килишнинг логарифмга богликлиги хисобга олинади. Логарифмик шкаланинг улчов бирлиги Бел хисобланади. Товушларни кабул килувчи чегара (бусага) киймати 10 -16Вт/см2 ни ташкил килади. 1 Бел 10 -15 Вт/см2 га тенг. Товушнинг (шовкин) жадаллигини 10 марта оширганда товушни кабул килиш сезгиси 2 мартага ортади, 100 мартага оширганда 4 мартага ва х.к.
Одамнинг кулоги 0 дан 14 Бел (0 - 140 децибел, дБ) чегарасидаги товуш энергиясини кабул килаолади. 140 дБ га тенг булган товуш (шовкин) лар товуш сезгисини эмас, балки кулокда огрик сезгисини келтириб чикаради, шунинг учун 140 дБ дан ортик булган киймат огрик чакирувчи бусага деб номланади. 140 дБ дан ортик булган шовкин (товуш) тулкинлари кулокнинг ногора пардасини йиртиб юбориши мумкин. Турли корхоналар учун шовкиннинг частотали таркибини хисобга олганда рухсат этиладиган даражаси 0065-96 СанК ва М белгиланган. Ишчилар организмида шовкиннинг таъсири ҳам специфик ва ҳам носпецифик узгаришларни келиб чикишига сабабчи булади. (жадвал). Айтиш жоиз-ки, одам мутлок тинчлик шароитида узини ёмон хис килади, аммо шовкиннинг салбий таъсири унинг жадаллиги етарлича юкори курсаткичларда булгандагина кузатилади. Юкори частотали шовкинлар юкори хавфли хисобланиб, кам жадалликда ҳам организмда негатив узгаришларни келитириб чикаради. Паст ёки урта частотали шовкинлар эса катта жадалликда кучлирок таъсир самараларини номоён килади.
Шовкиннинг специфик таъсири кортиев органидаги сочсимон толаларда дегенератив узгаришларни келтириб чикариши билан боглик. Натижада ишчилар организмида кохлеар неврит шакллантириб, эшитиш сезгисини аста-секинлик билан пасайтиради ва утлик карлик холатига олиб келади (касбий карлик). Шовкиннинг носпецифик таъсири купгина органлар ва системаларнинг функционал холатига ва энг аввал МНС ва юрак-томир системасида номоён булади. Натижада ишчилар астено-вегетатив синдром, бош огриши, уйкунеинг бузилиши, хотиранинг пасайиши, тез толикиш кузатилади. Организмдаги специфик таъсир ва ҳамма узгаришларнинг комплексини "шовкин касаллиги" деб номланади.
Шовкиннинг ишчилар организмига номувофик таъсирини олдини олиш учун согломлаштирувчи тадбирлар комплексини утказиш керак:
-шовкинни гигиеник регламентлаш ва иш жойларида шовкин даражасини
назорат килиш;
-манбадаги шовкин даражасини пасайтириш (техник такомиллаштириш, таъмирлаш, жихозларни бир-бирига мослаш ва б.к.);
-жихозлар шовкинини изоляциялаш ва шовкин ютувчи материиалардан фойдаланиш;
-ташкилий-режалаштирувчи тадбирлар - шовкин таркатувчи манбани изоляция килиш ёки уларни алохида хонага жойлаштириш (агар технологиянинг имконияти булса);
-агар шовкин даражасини РЭД га туширишнинг иложи булмаса -ишчиларни ШХВ билан таъминлаш: антифонлар - "Беруши", щлемофонлар, кулокни беркитувчи мосламалар;
-аудиометрия текширишини утказиш билан ишчиларни тиббий курикдан утказиб туриш;
-шовкиндан химоя килинган тинчлантириш хоналарида реглменталанган дам олиш соатларини ташкил килиш.
Купгина шовкинли корхоналар учун яна бир мухим физикавийомил жуда характерлидир - яъни тебраниш; тебраинимшнинг манбаи каттик жисмларнинг механик тебраниши булиб, ишчилар организмига шовкиндан фаркли уларок кандайдир мухитлар оркали узатилмай (хаво, сув), балки ишчи танасининг тебранувчи жисмга бевосита тегиши оркали узатилади.
Тебраниш ҳам частотаси ва амплитудаси билан таърифланади (жадвал). Тебраниш кийматини вибротезланиш ифодалайди ва у частота ва амплитуданинг хосиласи хисобланади:
V = 2 . f . a м/сек (см/сек, мм/сек) бу ерда
f - частота , гц
а - амрлитуда, м, см, мм
Шовкин каби тебраниш киймати нисбий бирликда - дБ ифодаланади. Бунда 0 дБ килиб 5.10-5 м/сек вибротезланиш кабул килинган (эшитиш бусагаси - 5.10-4 м/сек, огрик бусагаси - 1 м/сек).
Тебранишнинг одам организмига узатилиш нуктасига караб умумий ва махаллий таъсир фаркланади (жадвал). Махаллий тебранишда унинг таъсирига купинча куллар учрайди (мас., отбойли болгаларда ишлаш), умумий тебранишда эса бутун иана (транспорт хайдовчилари) Ишчиларга купинча ҳам умумий ҳам махаллий тебраниш таъсир килади (станокда ишловчилар).
Тебраниш одам организмига кузга куринарли таъсир курсатиш хусусиятига эга. Оргнаизмда келиб чикадиган узгаришларнинг характери ва чукурлиги, тебраниш даражасига, унинг частотали таркибига ва унинг организмга таъсир килиш муддатига богликдир. Тебранишнинг узок муддатли таъсир курсатиши, айникса бошка турдаги номувофик омиллар билан кушиоиб таъсир этганда (совутувчи микроиклим, шовкин) вибрацион касалликнинг шаклланишига сабабчи булади. Бу касаллик ҳам махаллий, ҳам умумий тебраниш таъсир этганда ривожланади, аммо энг куп аҳамиятга локал тебраниш таъсири эгадир, чунки у ишчининг кулларига таъсир этади. Касалликнинг ривожланиши асоси мураккаб механизмга эга булиб, нейрорефлектр ва нейрогуморал бузилишлар хисобланади, шу билан бирга энг куп даражада кон томирлари тонусининг бошкарилиши издан чикади. Капиллярларнинг узок муддатли спастик холати натижасида (энг куп даражада ишчиларнинг куллари) аста-секинлик билан нерв-мушак ва суяк-бугин аппарати жарохатланиб, полиневропатия, сезгиларнинг бузилиши, мушакларнинг узгариши, суяк тукимасининг дегенератив-дистрофик узгаришлари, бугинларнинг узгаришлари номоён булабошлайди.
Умумий тебраниш таъсир этганда купинча вестибулопатия белгилари номоён булиб, бош айланиши, бош огриши, гипергидроз холатлари кузатилади.
Айтиш лозим-ки, харкандай холда ҳам вибрацион касаллик умумий касаллик хисобланиб, юкорида келтирилган касаллик белгиларидан ташкари МНС, хазм килиш органлари, жинсий органлар фаолиятинидаги узгаришлар кайд килинади. Вибрацион касалликнинг олдини олиш тадбирлари куйидагиларни уз ичига олади (жадвал):
-тебранишни гигиеник меёрлаш ва тебраниш даражасини назорат килиш; тебранишнинг рухсат этилган даражаси СанК ва М -0063-96 белгиланган
-виброасбо ва жихозларни масофа оркали бошкариш
-асбоблар ва жихозларни техник такомиллаштириш, созлигини таъминлаш
-тебранишни сундирувчи (демпфирловчи) прокладкалардан фойдаланиш
-окилона иш тартиби: комплекс бригадалар тузиш - тебранувчи асбоблар билан ишлаш вакти умумий иш кунининг 2/3 кисмини ташкил килиши лозим, иш жараёнида мехнат турларини узгартириб туриш; регламентланган дам олиш соатларини жорий килиш
-физиотерапевтик муолажалар, витаминлар, УБН
-ШХВ фойдаланиш (кулкоплар, махсус оёк кийимлари)
-энг мувофик микроиклим - хаво харорати 16о С дан пат булмаслиги
-ишчиларни даврий тиббий куриклардан утказиб туриш
Шовкин ва тебраниш каби таъсир табиатини ультратовуш номоён килади.
Ультратовуш одамнинг кулоги кабул килмайдиган 20 000 гц ортик булган частотадаги эгилувчи мухитларнинг механик тебранишидир. Уьтратовушлар саноатда жуда куп сохаларда (дефектоскопия, деталларни тозалаш, ковшарлаш, майдалаш, физика-механик текширишларда) ва тиббиётда (даволаш, диагностика) кулланади.
Ультратовуш биологик тукималарга таъсир этганда механик, термик ва физико-кимёвий самараларни номоён килади Ультратовуш билан узок муддат давомида бевосита алокада булганда ишчиларда астено-вегетатив реакциялар кузатилади (толикиш, аччикланиш, бош огриши, уйкунинг бузилиши,эшитишнинг бузилиши), айрим холларда полиневрит белгилари кузатилиб, хаттоки бармок ва билакларнинг парезини келтириб чикаради.
Уьтратовушнинг номуовифк таъсири олдини олиш тадбирларига куйидагиларни киритиш мумкин:
-ультратовушни гигиеник регламентлаш ва иш жойларида унинг даражасини назорат килиш
-ультратовушларни автоматик холда бошкариш ва учириш
-масофа оркали бошкариш, генераторларни изоляция килиш
-фойдаланилмайдиган нурланишларни (паразитга оид) йукотиш
-ШХВ фойдаланиш (резинали кулкоплар, антифонлар)
-окилона иш тартиби (хар 1,5 соатда танаффусларни ташкил килиш)
-физиотерапевтик муолажалар (массаж, илик ванналар)
-овкатларни витаминлаштириш (В гурухидаги витаминлар)
-ишчиларни даврий тиббий куриклардан утказиш
Замонавий корхоналарда яна бир мухим омил учраб туради яъни каттик жисмларнинг механик тебраниши - инфратовуш. Бу частотаси 20 гц дан кам булган акустик тебраниш хисобланади ва коида буйича эшитилувчи товушлар билан кузатилади. Инфратовушнинг энг мухим манбаи катта тебранишга эга булган юзалар хисобланади. Инфратовушлар одам кулоги оркали кабул килинмайди. Улар катта масофаларга таркалиш хусусиятига эга булиб, харкандай тусиклардан ҳам ута олади ва йирик объектларнинг тебранишига сабабчи булади.
Инфратовуш одам организмига таъсир этганда МНС, юрак-томир системаси, нафас органлари ва эшитиш органларининг функционал узгаришлари келиб чикади. Инфратовушнинг энг диккатга сазовор таъсири одамнинг эмоционал холатига таъсиридир (куркиш сезгисини чакириши).
Инфратовушнинг зарарли таъсирини олдини олиш тадбирлари:
-инфратовушларга гигиеник регламентлар белгилаш ва уни назорат килиш
-манбаларда инфратовушни камайтириш, кичик габаритли механизмлардан фойдаланиш, транспорт харакатини чеклаш, технологик жараёнлардаги тезликни ошириш
-катта тебраишга эга булган юзаларни мустахкамлаш
-ишчиларни тиббий куриклардан утказиб туриш
Саноат чанглари ва чангга доир патологиялар.
Ишлаб чикариш мухитларидаги энг куп таркалган номувофик омиллардан бири чанг хисобалнади. Чанг деганда заррачларнинг диаметри мм нинг бир неча улушидан милимикронларгача катталикка эга булган каттик заррачаларнинг хаво мухитида муаллак холда булиши демакдир ва уларни оддий тилда аэрозоллар деб номлаш мумкин.
Бунда дисперс фаза сифатида чанг заррачалари, дисперсли мухит эса - хаво хисобланади. Гигиеник аҳамиятга факат хаво мухитида буладиган чангнинг концентрациясигина эмас, балки унинг келиб чикиши, катталиги ва чанг заррачасининг табиати ҳам эгадир (жадвал).
Келиб чикиши буйича чанглар анорганик (минерал, металл чанглари), органик (хайвон, усимлик, синтетик) ва аралаш чангларга булинади.
Чанг заррачаларининг шакли унинг кандай хосил булишига богликдир. Хосил булиши буйича дезинтеграцияли (майдаланган заррачлар) ва конденсацияли чангларга (тутун) булинади.
Чанг заррачаларининг катталиги буйича (чанг дисперслиги) катта дисперсли (чанг заррачларининг катталиги - 10 мкм), урта дисперсли (5-10 мкм), кичик дисперсли (0,25 - 0,5 мкм) ва ультракичик дисперсли (0,25 мкм дан кичик) чангларга булинади.
Чангнинг кимёвий таркиби катта гигиеник аҳамиятга эга, чунки чанг организмга таъсир курсатиш характери унга богликдир: фиброгенли, кузготувчи ёки кичитувчи, токсик (захарли), аллергенли таъсирлар.
Фиброгенли таъсири: Чангга оид патология ва энг куп ва огир кечадиган касб касалликларига киради. Специфик ва носпецифик чангга оид патология шаклларини фарклаш мумкин (жадвал). Биринчи гурухга пневмокониозларни киритиш мумкин (pnewmo - упка, conios -чанг). Чангларнинг турига караб куйидаги пневмокониоз турларини ажратиш мумкин: силикоз (уз таркибида озод кремний оксидини тутувчи чанглар), силикатозлар (таркибида богланган кремний оксилини тутувчи чанглар), антракоз (кумир чанги), металлокониозлар (металл чанглари);
Органик чанглардан келиб чикадиган пневмокониозлар: биссиноз (пахта, зигир, каноп чанглари), багассоз (шакар камиши чанги), фермерлар упкаси (кишлок хужалигига доир чанглар ва улар таркибида буладиган мугорлар) ва б.к. Пневмокониозларнинг энг куп таркалган шаклисили коз хисобланади, бу касалликнинг келиб чикиш тезлиги чангнинг хаводаги концентрациясигагина боглик булмай, балки унинг организмга таъсир этиш муддатига, чанг таркибидаги озод кремний оксидининг фоиздаги микдорига богликдир. Шунинг учун "захарсиз" булган чангларга гигиеник меёр ишлаб чикишда унинг таркибидаги озод кремний оксидининг фоиздаги микдори инобатга олинади.
Пневмокониозларнинг келиб чикиши асосида упка алвеолалари деворига утириб колган чанга заррачалари атрофида бириктирувчи тукималарнинг пайдо булиши ётади. Алвеолаларгача етиб бориши хусусиятига факат майда ёки кичик дисперсли чангларгина эгадир, шунинг учун улар урта ва катта дисперсли чангларга нисбатан хавфли хисобланади. Урта ва катта дисперсли чанглар юкори нафас йулларининг шиллик каватларида ушланиб колади. Ультра кичик дисперли чанглар эса хаво мухитида броун харакатида булиб муаллак холда сузиб юради, шунинг учун улар ҳам упка алвеолалари деворида ушланиб колмайди.
Носпецифик чангга оид патология - булар жуда куп учрайдиган касалликлар хисобланиб, келиб чикиши буйича бактериал генез табиатига эгадир ва касалликнинг келиб чикишида чанг шароит яратиб берувчи омил ролини утайди. Уларнинг ичида энг куп аҳамиятга эга булганлари: бронхитлар, ларингитлар, фарингитлар, ангиналар, конъюнктивитлар, дерматитлардир.
Чангга доир патологияларнинг профилактикаси куйидаги асосий тадбирларни уз ичига олади:
-чангларга гигиеник меёрлар ишлаб чикиш ва ишчи зонаси хавосининг чангланганлик даражасини назорат килишдир. Уз таркибида 70% дан ортик озод кремний оксидини тутутвчи чанглар учун РЭК 1 мг/м3, 10% дан 70% гача озод кремний оксидини тутувчи чанглар учун - 2 мг/м3, 10% кам озод кремниё оксидини тутутвчи чанглар учун -4, 6, 10 мг/м3 (чангнинг бошка хусусиятларини хисобга олиб);
-технологик тадбирлар; купинча чанг хосил булишига доир технологик жараёнлардаги ишларни хуллаш (хуллаш усулида ишлов бериш) фойдаланилади;
-санитар-техник тадбирлар: чанг хосил килувчи жихозларни изоляциялаш, хоналарга махаллий ва умумий шамоллатиш мосламаларини урнатиш;
-чанг концентрациясини РЭК микдоригача пасайтиришнинг имконияти булмаган такдирда ишчилар шахсий химоя воситалари билан таъминланишлари шарт - чангга карши респираторлар ("Лепесток", "Астра" туркумидаги) ва шунга мувофик махсус кийимлар берилади;
-ишлаб чикариш хоналарини мунтазам тозалаб туриш ёки пневмовоситалар ёрдамида чанглардан тозалаш;
-хаво мухитининг юкори чангланганлик шароитида ишловчилар учун иш тугаганидан сунг ишкорий ингаляцияларни олиш тавсия этилади;
-ишчиларни хар йили тиббий куриклардан утказиб туриш.
Ишлаб чикариш мухитидаги биологик омиллар.
Ишлаб чикаришга доир биологик омилларга биологик объектлар ёки уларнинг хъайтий фаолиятлари махсулотлари хисобланиб, иш вактида ишчилар улар билан алокада буладилар. Бу йуналишда энг куп аҳамиятга эга булган омиллар макро- ва микроорганизмлар булиб, улар билан алокада буладиган ишчиларда касбга оид инфекциялар ёки инвазиялардир. Бундай ишлар каторига юкумли касалликка чалинган беморлар билан мулокатда булиш, касаллианган кишлок хужалиги хайвонлари билан мулокатда булиш, айрим турдаги кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш билан алокада буладиган ишлар (сут, гушт, мол терилари яъни жун), инфекция билан ифлосланган материаллар билан ишлаш (баклаборатория), ҳамда инфекцияни ташувчилар билан алокада булиш мумкинлигига боглик иш шароитлари (каналар) киради. Юкумли касаллик касбий булиши мумкин качон-ки, ишчи иш жараёнида шу номдаги инфекция манбаи билан бевосита алокада булган булса, лекин бундабошка жойда зарарланган булишини ҳам инобатга олиш керак (инкубацион даврни, контактда булмаганлик ва б.к.). Энг аҳамиятли касбий инфекциялар каторига - сил касаллиги, бруцеллёз, сап, куйдирги (сибир яраси), канали энцефаоит, орнитоз, "сут согувчилар тугунчаси", микозлар киради. Келтирилган касалликлар одамга касалланган хайвонлардан юкиши мумкин, шунинг учун уларни касбий зоонозлар дейилади. Аммо касаллик бемор одамлардан ҳам юкиши мумкин ёки касалланган одамнинг кони, балгами, сийдиги, ахлатини текшириш жараёнида касаллик утади. Бундай холатларда келиб чикадиган касалликка антропоноз касаллик дейилади (гепатит, ич терлама, ичбуруг, СПИД).
Касбий инфекцияларнинг олдини олиш тадбирларига биринчи навбатда шахсий гигиена коидаларига огишмай риоя килишни киритиш мумкин, бундан ташкари, куйидаги тадбирлар катта аҳамиятга эгадир:
-касалланган одам ёки хайвонларни аниклаш, хисобга олиш, изоляция килиш ва даволаш;
-профилактик эмлаш тадбирларини утказиш;
-касаллик таркалган жойларни согломлаштири, жумладан, касалланган кемирувчиларни тутиш ва йукотиш;
-касалхоналар, чорвачилик комплекслари, гушт комбинатлари, сут ва терини кайта ишлаш заводлари, баклабораторияларни гигиеник талаб асосида куриш, жихозлаш ва улардан тугри фойдаланиш;
-юкорида курсатилган объектларда санитар-эпидемиологик тартибга риоя килиш;
-курсатилган объектлардаги ходимларни гигиеник коидаларга укитиш, ишчиларни махсус кийимлар билан таъминлаш;
-ишчиларни тиббий куриклардан утказиб туриш
Назарда тутиш лозим-ки, куйидаги биологик омилар, чунончи антибиотиклар, мугорлар, оксил-витамин комплекслар(концентратлари)и, ачиткилар билан мулокатда булиш микробиологик, фармацевтик корхоналарда булиши мумкин, корхоналарда биотехнологияларни куллашда кузатилиб, ишчиларда дисбактериозларни, кандидомикозларни, аллергик касалликларни келтириб чикариши мумкин.
Бундай холларда профилактик тадбирлар биринчи навбатда курсатилган омилларнинг микдорини ишлаб чикариш мухитида камайтиришга каратилган булиши керак.
Шундай килиб, мазкур маърузада ишлаб чикариш мухитидаги физикавий ва биологик табиатга эга булган омилларга гигиеник нуктаи-назардан кискача таъриф берилди. Шунинг уун бу омилларнинг ишчилар организмига таъсирини пасайтириш учун биринчи навбатда ишлаб чикариш мухитини согломлаштиришга алохида эътибор каратиш лозим, чунки кафедрада касбий патологияларни урганишда касбий патологияларнинг профилактикаларига доир саволларни билиш зарур.
№ 5 Ишлаб чикариш мухитидаги кимёвий омилларга гигиеник таъриф
1.1.Таълим бериш технологиясининг модели.
Машғулот вақти -2 соат |
Талабалар сони : та гача |
Машғулот шакли |
Кириш-ахборотли машғулот |
Машғулот режаси 1. Умумий таъсир кўрсатвчи ишлаб чиқариш кимёвий омилларига умумий гигиеник характеристика, зарарли таъстрларни олдини олиш Тадбирлари 2. Ишчилар организмига ишлаб чиқариш мухитидаги специфик таъсир кўрсатувчи омиллари ва уларни олдини олиш тадбирлари 3. Ишчиларга даволовчи-профилактика овқат рационларини бериш хақида тушунча
|
Машғулот қисқача анатацичси Ишлаб чикариш мухитидаги кимевий омиллар хакида тушунча, уларнинг гигиеник ахамияти: организмга кириш йуллари, мумкин булган таъсир этиш табиати, уларнинг захарлилиги буйича таснифи. Уткир ва сурункали касбий захарланишлар хакида тушунча,уларни олдини олиш тадбирлари, Ишлаб чикаришга доир зарарли омилларнинг специфик таъсири: аллергенли, канцерогенли, мутагенли, тератогенли, эмбриотоксик; олдини олиш тадбирлари. Зарарли касбларда ишловчи ишчиларга даволовчи-профилактик овкатлар бериш ва уларга гигиеник таъриф. |
Ўқув машғулотнинг мақсади: |
Талабаларни ишлаб чиқариш мухитидаги кимёвий омилларга гигиеник характеристика ва бу омилларнинг ишчилар организмига зарарли таъсирини олдини олишга доир тадбирлар билан таништириш. |
Таълим бериш усуллари |
Кургазмали,маъруза,суҳбат |
Таълим бериш шакллари |
Оммавий,жамоавий |
Таълим бериш воситалари |
Ўқув қўлланма,дарслик,маъруза матни,проектор,комьпютер |
Таълим бериш шароити |
Методик жиҳатдан жиҳозланган аудитория. |
Мониторинг ва баҳолаш. |
Оғзаки назорат:савол-жавоб. |
Машғулот вақти -2 соат |
Талабалар сони : та гача |
Машғулот шакли |
Кириш-ахборотли машғулот |
Ma`ruza mashg`ulotining texnologik kartasi
Иш босқичлари ва вақти. |
Таълим берувчи |
Таълим олувчилар |
Тайёрлов босқичи 10 дақиқа |
1.Мавзу бўйича ўқув мазмунини тайёрлаш. 2.Кириш маърузаси учун тақдимот слайдаларини тайёрлаш 3. Фанни ўрганишда фойдаланиладиган адабиётлар рўйхатини ишлаб чиқиш 1.Алексеев В.А., Усенко В.Р Гигиена труда. - М., 1988 2.Румянцев Г.И.,Вишневский Е.П., Козлова Т.А. Общая гигиена. -М.,1985 3.УзР нинг СанК ва М (1993-2002) 4.Минх А.А. Общая гигиена., М., 1984 5.Узбекистон тиббиёт журнали (1995-2003) |
|
1. Ўқув машғулотига кириш (15 дақиқа) |
Талабаларни ишлаб чиқариш мухитидаги кимёвий омилларга гигиеник характеристика ва бу омилларнинг ишчилар организмига зарарли таъсирини олдини олишга доир тадбирлар билан таништириш. |
Тинглайди Ёзиб олади Ёзиб олади
|
2 – асосий босқич (55 дақиқа) |
1.Мавзуни тушунтириш 2. Кўргазмали плакатлардан фойдаланади 3. Слайдалар, мультимедиалардан фойдаланади 4. Мавзулар асосида берилган маълумотларни умумлаштиради ва хулосалайди |
Тинглайди Ёзиб олади Ёзиб олади |
3-якуний босқич (10 дақиқа) |
1. Якунловчи хулоса қилади 2. Мустақил иш беради 3. Уйга вазифа беради
|
Тинглайди Ёзиб олади Ёзиб олади
|
Дала шароитида сувни оддий усулда хлорлаш, коагулянт дозасини аниқлаш, сувни зарарсизлантириш учун таблеткаларнинг яроқлилигини аниқлаш
10 10 2014
19 стр.
Тузувчилар: Бухоро Тиббиёт Институти Психиатрия кафедраси мудири т ф н., доцент: Мухторова Х. К
14 12 2014
1 стр.
Шизофрения касаллигидаги руҳий бузилишлар акс этган мультимедиалар, слайдлар, кўргазмалар, плакат ва стендлар, жадваллар, мавзуга оид тестлар, вазиятли масалалар, мавзуга оид қўлла
14 12 2014
3 стр.
Его посланников и последним из Его пророков является Мухаммад ибн Абдулла ибн Абд аль-Мутталиб ибн Хашим ибн Абд Манаф ибн Кусайй ибн Килаб ибн Мурра ибн Ка'б ибн Лу'айй ибн Галиб
16 12 2014
26 стр.
Его имя: Абу Ибрагим, Исмаил ибн Яхья ибн Исмаил ибн Амру ибн Муслим аль-Музани, аль-Мисри
25 12 2014
1 стр.
Анатомия человека – наука, изучающая форму и строение человеческого организма в связи с его функциями, развитием и влиянием условий существования
09 10 2014
1 стр.
Збекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги олий ва ўрта тиббий таълим бўйича ўҚув-услубий идораси
14 12 2014
4 стр.
В издательстве «Узбекистон Миллий Энциклопедияси» готовится к печати книга Абу Бакр Мухаммад ибн Джа‘фар ан-Наршахи. «Та’рих-и Бухара» («История Бухары»). Введение, перевод и приме
09 09 2014
1 стр.